Koqnitiv Dilçilik

Koqnitiv dilçilik dil və təfəkkür mürəkkəb münasibətlərini öyrənir. Dillə insanın qarşılıqlı münasibətlərini öyrənilməsinin bünövrəsini nevropsixoloqlar qoymuşlar. Neyrofiziologiyanın əsasında neyrolinqvistika yarandı. Bu sahənin görkəmli nümayəndələri L. İ. Vıqotski və A. R. Luriyadır. Məlum oldu ki, dil fəaliyyəti insanın beynində baş verir, dil fəaliyyətinin müxtəlif şəkilləri (dil mənimsəmə, dinləmə, danışma, məktub, oxuma və s.) baş beynin müxtəlif nahiyələri ilə əlaqədardır.

Koqnitiv dilçiliyin yaranması təkcə dilçilik tarixi ilə deyil, həm də daha geniş perspektivdə idrak tədqiqatlarının inkişafı və qondarma "koqnitiv elm"in formalaşması (cognitive science; rus dili nəşrlərində "koqnitologiya" və ya da "kogitologiya" terminləri rast gəlinir) ilə müəyyən edilmişdir.

Koqnitiv dilçiliyin meydana gəlməsi 1989-cu ilin yazında Duysburqda (Almaniya) keçirilən və eyni zamanda koqnitiv dilçilik üzrə ilk beynəlxalq konfransa çevrilən beynəlxalq dilçilik simpoziumu ilə üst-üstə düşür. Simpoziumun iştirakçıları Beynəlxalq Koqnitiv Linqvistika Assosiasiyasını yaratmış, Koqnitiv Dilçilik jurnalını təsis etmiş və Koqnitiv Dilçilik Tədqiqatları silsiləsi monoqrafiyalar hazırlamışlar, sonradan bu istiqamətin görkəmli nümayəndələr əsərlərini nəşr etdirdi.

Dil və təfəkkür arasındakı əlaqə probleminin inkişafının növbəti mərhələsi psixolinqvistika idi ki, onun çərçivəsində nitqin əmələ gəlməsi və qavranılması prosesləri, dilin insan şüurunda saxlanılan əlamətlər sistemi kimi öyrənilməsi prosesləri, dil sistemi və onun istifadəsi və fəaliyyəti öyrənilmişdir (amerikalı psixolinqvistlər C. Osquod , T. Sebeok , C. Greenberg , C. Carroll , rus dilçiləri A. A. Leontyev , I. N. Gorelov , A. A. Zalevskaya , Y. N. Karaulov)

Beləliklə, koqnitiv dilçilik müasir dilçilik elminin müstəqil sahəsi kimi koqnitiv elmdən çıxmışdır. Eyni zamanda, koqnitiv dilçiliklə digər koqnitiv elmlər arasındakı fərq məhz onun materialındadır, o, şüuru dilin materialı üzərində öyrənir (digər koqnitiv elmlər şüuru öz materialı üzərində öyrənir), həm də metodlarında, idrak prosesləri aparır, dilçilikdə mövcud olan linqvistik təhlil üsullarının dilə tətbiqi əsasında insan şüurunda psixi təsvirlərin növləri haqqında nəticə çıxarır, ardınca tədqiqat nəticələrinin koqnitiv şərhini verir

Koqnitiv dilçilikdə bu gün yaranmış ən azı aşağıdakı istiqamətlərdən danışa bilərik (bu istiqamətlərin tipik nümayəndələrini qeyd edirik):

• Kulturoloji – müxtəlif elmlərin məlumatlarına əsaslanaraq mədəniyyət elementləri kimi anlayışların öyrənilməsi. Belə tədqiqatlar adətən de-fakto fənlərarası xarakter daşıyır və sırf dilçiliklə bağlı deyil, baxmayaraq ki, onlar dilçilər tərəfindən də aparıla bilər (bu, bizə bu yanaşmanı koqnitiv dilçilik çərçivəsində nəzərdən keçirməyə imkan verir); dil bu halda yalnız anlayışlar haqqında bilik mənbələrindən biri kimi çıxış edir (məsələn, konsepsiyanı təsvir etmək üçün bu anlayışı adlandıran sözün etimologiyası haqqında məlumatlardan istifadə olunur);
• Linqvokulturoloji – milli dil mədəniyyətinin elementləri kimi dil vahidləri adlanan anlayışların bu mədəniyyətin milli dəyərləri və milli xüsusiyyətləri ilə əlaqəsi, "dildən mədəniyyətə" istiqaməti ilə bağlı tədqiqi;
• Məntiqi – linqvistik formasından bilavasitə asılılığından asılı olmayaraq anlayışların məntiqi üsullarla təhlili;
• Semantik-koqnitiv – anlayışların məzmununa çıxış vasitəsi kimi, onları dilin semantikasından anlayış sferasına modelləşdirmə vasitəsi kimi dilin leksik və qrammatik semantikasının öyrənilməsi;
• Fəlsəfi-semiotik – işarələmənin idrak əsasları tədqiq edilir.

Bu istiqamətlərin hər biri müasir dilçilikdə artıq kifayət qədər qurulmuş hesab edilə bilər, onların hamısının öz metodoloji prinsipləri var (onların hamısını, ilk növbədə, şüur vahidi kimi konsepsiyanın nəzəri ideyası birləşdirir). Koqnitiv dilçilər arasında onların öz tərəfdarları var və onlar kifayət qədər tanınmış elmi məktəblər tərəfindən təmsil olunur.

Koqnitiv dilçilik 3 əsas bölməyə bölünür:

• İlk növbədə leksik semantika ilə əlaqəli koqnitiv semantika;
• Əsasən sintaksis, morfologiya və qrammatikaya aid dilçiliyin digər sahələri ilə məşğul olan koqnitiv qrammatika;
• Koqnitiv fonologiya.

Koqnitiv dilçiliyə maraq göstərən idrak aspektlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Konstruktiv qrammatika və koqnitiv qrammatika;
• Konseptual metafora və konseptual qarışıqlıq;
• Konseptual təşkilatlanma: təsnifat, metonimiya, çərçivə semantikası, ikoniklik.

Koqnitiv dilçilik generativ dilçilikdən daha çox bu sahələri vahid bütövlükdə birləşdirməyə çalışır. Çətinliklər koqnitiv dilçiliyin terminologiyasının hələ tam formalaşmaması, nisbətən yeni bir tədqiqat sahəsi olduğundan, həmçinin digər elmlərlə təmaslara görə yaranır.

Koqnitiv dilçilikdəki inkişaflar ədəbi mətnlərin təhlili üçün tanınmış üsullara çevrilir. Koqnitiv poetika müasir stilistikanın mühüm hissəsinə çevrilmişdir. Bu intizam üzrə ən yaxşı kitab Peter Stokvelin Koqnitiv Poetikası olaraq qalır.