Keçmiş Osmanlı Imperiyası Ərazisində Yerləşən Dövlətlərin Siyahısı

 

Avropa

Bayraq	Dövlət	Dövr	Ümumi vaxt	O dövrkü adı
	Türkiyə	1299/1516–1922	406/623 il	Anadolu əyaləti, Qaraman əyaləti, Sivas vilayəti və s.
	Bolqarıstan	1363-1878/1908/1913	515/545 il	Sofiya vilayəti, Tuna vilayəti, Şərqi Rumeli vilayəti
	Şimali Makedoniya	1371–1913	542 il	Manastır əyaləti
	Yunanıstan	1393/1456/1460 1830 /1913	370/437/520 il	Moreya-Fessaliya
	Serbiya	1459–1878/1913	419 il	Belqrad paşalığı, Niş əyaləti
	Çernoqoriya	1479–1878	399 il	Qaradağ qəzası, Şkoder vilayəti, Yeni bazar sancaqlığı
	Bosniya və Herseqovina	1463–1878/1908	415/445 il	Bosniya əyaləti, Herseqovina əyaləti
	Xorvatiya	1540–1687	147 il	Bosniya əyaləti, Kanije əyaləti
	Kosova (de facto)	1389–1913	524 il	Kosovo vilayəti
	Rumıniya	1394/1538/1541–1878	484/340/337 il	Valaxiya knyazlığı, Moldavia knyazlığı, Transilvaniya knyazlığı
	Moldova	1538–1812	274 il	Bessarabiya
	Ukrayna	1478–1774	296 il	Krım xanlığı, Podolye, Kazak hetmanlığı, Oçakov vilayəti
	Macarıstan	1526–1686/1718	160/192 il	Budin əyaləti, Kanije vilayəti, Əyri vilayəti, Timeşvar əyaləti
	Slovakiya	1663–1685	22 il	Uyvar vilayəti, Macarıstan krallığı
	Albaniya	1385/1479–1912	527 il	Şkoder vilayəti, Kosovo vilayəti, Yanya vilayəti

Qafqaz

	Dövlət	Dövr	Ümumi vaxt	O dövrkü adı
	Gürcüstan	1480–1829/1878/1918	349/398 il/1 il	Çıldır əyaləti, Abxaziya, İmereti çarlığı
	Ermənistan	1553–1555, 1578–1605, 1724–1736	41 il	İrəvan xanlığı
	Azərbaycan	1578–1604, 1724–1736	26 il	Şirvanşahlar dövləti, Səfəvilər
	Rusiya (Qafqaz)	1475–1829, 1918	355 il	Dağıstan, Kabarda

Orta Şərq

	Dövlət	Dövr	Ümumi vaxt	O dövrkü adı
	İraq	1514–1918	404 il	Mosul, Bağdad, Bəsrə
	Suriya	1516–1918	402 il	Hələb vilayəti, Suriya vilayəti
	İordaniya	1516–1918	402 il	Suriya vilayəti
	İsrail	1516–1918	402 il	Qüds sancaqlığı
	Livan	1516–1918	402 il	Cəbəl-i Livan sancaqlığı
	Fələstin	1516–1917	401 il	Qüds sancaqlığı
	Küveyt	1538–1899/1913	361/375 il	Küveyt qəzası, Bəsrə vilayəti
	Səudiyyə Ərəbistanı	1517–1803/1811–1919	393 il	Məkkə şərifliyi, Əl-Hasa vilayəti, Nəcd qəzası
	Qətər	1871–1913	42 il	Qətər qəzası
	Bəhreyn	1534–1559, 1830–1861	56 il	Bəhreyn əmirliyi
	Yəmən	1538–1635/1869–1918	146 il	Yəmən vilayəti
	Oman	1551–1552/1581–1588	8 il	Maskat
	Qərbi İran	1585–1603/1635–1639/1724–1730/1915–1917/1918	28 il	Azərbaycan/Luristan/Əcəm İraqı
	Şimali Kipr Türk Respublikası (de facto)	1571–1878/1914	307/343 yıl	Kipr
	Kipr	1571–1878/1914	307/343 il	Kipr

Afrika

	Dövlət	Dövr	Ümumi vaxt	O dövrkü adı
	Misir	1517–1882/1914/1923	365/397 il	Misir
	Liviya	1530/1551–1912	382 il	Trablusqərb vilayəti-Benqazi-Fəzzan
	Əlcəzair	1515–1830	315 il	Əlcəzair, Fəzzan qəzası
	Tunis	1512–1535 1569–1573 1574–1881	307/330 il	Tunis
	Sudan	1517–1882/1914/1923	365/397 yıl	Nubiya , Darfur, Kordofan
	Cənubi Sudan	1821–1914	93 il	Bəhr-el Qəzəl
	Eritreya	1555–1885	330 il	Həbəş əyaləti
	Cibuti	1555–1884	329 il	Həbəş əyaləti
	Somali	1554–1885	361 il	Həbəş əyaləti/Sayla qəzası
	Mərakeş	1545–1549, 1554, 1558-? 1576–1603 1609–1627 (Marakeş) 1638–1654 1792–1795 (kuzeyinde)	20 il	Mərakeş sultanlığı
	Şərqi Mərakeş	1517–1830	313 il	Əlcəzair Paşalığı
	Şərqi Efiopiya	1874–1882	8 il	Harar əmirliyi
	Nigeriya	1875–1906	31 il	Fəzzan sancaqlığı/Kavar qəzası
	Çad	1875–1912	37 il	Fəzzan sancaqlığı/Rəşadə qəzası
	Keniya	1584-1589	5 il	Mombasa
	Uqanda	1872–1882	10 il	Üstüva vilayəti

Polşa krallığı

 

Osmanlı imperiyası 1576-cı ildə Şərqi Avropada Polşa krallığını himayəsi altına aldı, təsir dairəsini Belarusiya, Şimali Ukrayna, Latviya, Litva və Estoniya və Baltik dənizinə qədər genişləndirə bildi. Fransız Valua sülaləsindən olan II Henrinin taxta cıxmaq üçün Fransaya qaçmasından sonra Polşada başlayan ardıcıl üsyanlara Sokollu Mehmed Paşa müdaxilə etdi. O dövrdə Osmanlı imperiyasına tabe olan Transilvaniya knyazı Stefan Batori "Polşa kralı" seçildi. Qeyd edilən hakimiyyətin son illərinə doğru 1586-cı ildə taxta çıxan III Siqmunt Vasanın hakimiyyəti dövründə burada Osmanlı təsiri zəiflədi və tamamilə yox oldu.

Qızıl Orda xanlıqları

Müxtəlif dövrlərdə Qazan xanlığı (1521–1531, 1533–1546, 1546–1551), Qasım xanlığı (1486–1512), Noqay Ordası (1548–1711), Həştərxan xanlığı (1532–1549) və Başqırdıstan xanlığı (1656–1738) Osmanlı himayəsinə keçmiş dövlətlər idi.

Asiya

Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiya

Osmanlı imperiyası XVI əsrdən etibarən Orta Asiyada türk xanlıqlarına əvvəl İran, sonra isə Rusiyaya qarşı müqavimətdə kömək etmişdir. Orta Asiyadakı bu xanlıqlar, xüsusən XIX əsrdə onları işğal etməyə çalışan Rusiya imperiyası və Çinə (Buxara və Kaşqar xanlıqları kimi) qarşı mübarizə aparmaq üçün Osmanlı imperiyasından kömək istəmişdilər. Bundan başqa, Cənub-Şərqi Asiyada yerləşən Açe sultanlığına əvvəlcə Hollandiya, sonra isə Portuqaliya işğalına qarşı Osmanlı imperiyasının hərbi-siyası köməyi olub.

Daxili Ərəbistan və Oman

Ərəbistanın daxili əraziləri yerli sülalələr və onların şeyx və ya əmir adlanan yerli idarəçiləri tərəfindən idarə olunurdu. Ərəbistanın qərb hissəsi Ciddədə yaşayan Osmanlı bəylərbəyləri, şərq hissəsi isə Bağdad və ya Bəsrə bəylərbəyləri, bir vaxtlar isə Ləhsə bəylərbəyləri tərəfindən idarə olunurdu. Onlar yerli əmir və şeyxləri idarə edirdilər. Bütün Məkkə və Hicazı tamamilə Haşimilər sülaləsindən olan Şərif adlanan idarəçilər idarə edirdilər. XVI əsrin sonundan etibarən Oman və Fars körfəzində hakimiyyətini itirdi. 1871-ci ildə Qətər əmirinin dəvəti ilə Osmanlı əsgərləri Qətərə yerləşdi və Əl-Sani ailəsi Osmanlı mahalının valisi vəzifəsini icra etməyə başladı. Lakin Osmanlı imperiyasını təsiri burada uzun müddətli olmadı. XIX əsrdə həm Misir, həm də Osmanlı qüvvələrinin Ərəbistana səfərləri ilə buradakı yerli idarəçiliklər ləğv edildi.

Afrika

Mərakeş krallığı

Şimali Afrikadakı Mərakeş sultanlığı ilk dəfə 1553-cü ildə Osmanlı imperiyasının protektoratlığına keçdi . Vattasilər sülaləsinin devrilmiş kralı Əbu Hasunun yardım dəstəyini cavabsız qoymayan Əlcəzair valisi Salih Paşa həmin il Fəs şəhərinə girərək onu taxta oturtdu. Lakin 1554-cü ilin sentyabrında Səədi lideri Məhəmməd əl-Şeyx Fəs şəhərini geri aldı. Beləliklə, Osmanlının Mərakeşdəki protektoratlığı bir il davam etdi.

1576-cı ildə Səədi sultanı Əbdülməlik qardaşı oğlu Mərakeş kralı Məhəmməd əl-Mütəvəkkili devirmək və taxta çıxması üçün Osmanlı imperiyasından kömək istədi və hətta, Osmanlının Tunisi fəthi ilə nəticələnən ekspedisiyada da iştirak etdi (1574). Osmanlı ordusu 1576-cı ildə yenidən Fəsə daxil oldu, əl-Mütəvəkkil devirildi və Əbdülməlik taxta çıxarıldı. Beləliklə, Mərakeş yenidən Osmanlı himayəsinə keçdi.

Devrilmiş Sultan əl-Mütəvəkkil portuqalları köməyə çağırdı. Nəticədə 4 avqust 1578-ci ildə Portuqaliya kralı Sevastiao ilə əl-Mütəvəkkilin birləşmiş qoşunları ilə Əbdülməlik, Osmanlı ordusunun başa-başa gəldiyi Əl-Ksar-əl-Kəbirə döyüşü baş verdi. Müharibə nəticəsində, Portuqaliya ordusu böyük zərər gördü, Portuqaliya Donanması Tanjer sahillərində Osmanlılar tərəfindən darmadağın edildi və Osmanlı tərəfdarı olan Əhməd əl-Mənsur taxta çıxarıldı. Mərakeş 1576-cı ildən 1603-cü ilə qədər Osmanlı imperiyasının vassalı olaraq qaldı.

Portuqaliya təhlükəsindən və daxili çəkişmələrdən qurtulan Mərakeş sultanlığı bugünkü Mavritaniya, Seneqal və Qambiyanı fəth etmiş, 1591-ci ildə isə Sonqay imperiyasını darmadağın edərək bugünkü Niger, Mali və Burkina-Faso torpaqlarını ələ keçirmişdir. Bu dövrdə Mərakeş 1603-cü ilə qədər, hökmdarı vəfat edənə qədər Osmanlı imperiyasının vassalı idi. Mərakeş hökmdarı 1609-cu ildən 1627-ci ilə qədər, bütün Mərakeşi idarə edən oğlu isə 1638-ci ildən 1654-cü ilə qədər Osmanlı imperiyasından vassal asılılığında oldu.

1692-ci ildə Əlcəzair Deyi Mərakeşə müharibə elan etdi və Moulouya döyüşündə Mərakeş ordusunu tamamilə məğlub etdi. Mərakeş kralı təslim olmaq əlaməti olaraq yeri üç dəfə öpərək, Mərakeşdəki Moulouya çayına qədər uzanan Osmanlı hakimiyyətini qəbul etdi. 1701-ci ildə Mərakeş kralı 50.000 əsgərlə Əlcəzairə hücum etdi, lakin Çelif döyüşündə yalnız 7.000 türk əsgəri tərəfindən məğlub edildi.

1785-ci ildə Mərakeş kralı Osmanlı imperiyasına tabe oldu.

Mərkəzi Afrika və Böyük Səhra

1552-ci ildə Əlcəzair valisi Salih Rəis ilk dəfə Böyük Səhraya yürüş edərək və Ouarqla və Touqqort şəhərlərini ələ keçirdi. 1554-cü ildə Fəzzan bölgəsi Tripolitan vilayətinə ilhaq edildi. Turqut Rəisin valiliyi dövründə Çad və Niger torpaqlarına, həmçinin Niger və Kamerunun şimalına hakim olan Kanem-Bornu dövləti elçi göndərərək Osmanlı imperatorluğunun suverenliyini tanımasının qarşılığında əvvəlki kimi Sahara-Tripolitaniya karvan yolunun onlara açıq olmasını tələb etdi. İlk Osmanlı-Bornu əlaqələri bu şəkildə quruldu. 1555-ci ildə də müqavilə imzalandı. Bu müqavilə, həm də ticarət müqaviləsi, həm də dostluq ittifaqı müqaviləsi idi. 1574-cü ildə Sultan III Muradın dövründə Kanem Bornudan elçi heyəti İstanbula gəldi. Osmanlı imperiyası Kanem Bornudan Məkkə və Mədinəyə gedən Həcc və Ticarət yolunun təhlükəsizliyini təmin edəcəyini öhdəsinə götürdü, bunun qarşılığında isə Kanem-Bornu Şimali Sudandan gələn və Böyük Səhra vasitəsilə Şimali Afrikadakı Osmanlı limanlarına çatan qızıl yolunun təhlükəsizliyinin təminatını üzərinə götürdü. Strateji məqsədli bu ittifaq Osmanlı dövlətinin qızıl ehtiyacını Amerikanın kəşfindən sonra Avropaya gələn külli miqdarda qiymətli metallara qarşı təmin etməkdən ibarət idi. Digər tərəfdən Qərbi Afrikada nüfuz sahibi olan Portuqaliya Mərakeşin köməyi ilə Böyük Səhradan keçən qızıl yolunu qurdu. 1580-ci ildə Bornu sultanı İdris Alaoma yenidən Osmanlı imperiyasına elçi göndərərək, təslim olduğunu təkrarlayaraq, odlu silahların göndərilməsini istədi. Sultanı III Murad bu gün Nigeriyada yerləşən Bornunun paytaxtı Nqazarqamuya 200 nəfərlik heyətlə tələb olunan silahları göndərdi və beləliklə, tarixdə ilk dəfə odlu silahlar Sahara daxil oldu. Sultan Alaomanın bu istəyinin gerçəkləşməsi ilə XIX əsrin sonuna qədər bölgədə yeganə suveren dövlət olaraq sultanlığının sərhədlərini və Sahara ticarət yollarını genişləndirə bildi.

Sonralar Avstriya (1593–1606), Polşa (1620–21) və Səfəvi-Osmanlı müharibələri (1578–90, 1603–12, 1615–18, 1623–39), Cəlali üsyanları, həmçinin daxili problemlər Trablusqərb vilayətinin mərkəzi nəzarətdən uzaqlaşması ilə daxili mübarizələrlə məşğul Osmanlı imperiyasının bölgə ilə əlaqələrinin kəsilməsinə səbəb oldu. Fransız müstəmləkəçiliyinin Qərbi Afrikaya yayıldığı bir vaxtda Bornu da daxil olmaqla, bölgədəki digər müsəlman sultanlıqları yenə də ilə Osmanlı imperiyasından kömək istəyirdi. Lakin 1877–78-ci illər Rusiya–Osmanlı müharibəsindən sonra ordusu ciddi ziyan görən Osmanlı imperiyası diplomatik təşəbbüslərlə nəticə əldə etməyə çalışsa da, bölgənin tədricən Fransa işğalı altına düşməsinin qarşısını ala bilmədi.

Şərqi Afrika

Şərqi Afrikada XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq bölgədəki bir çox kiçik sultanlıqlar Portuqaliya təhlükəsinə qarşı Osmanlı imperiyasından yardım istəməyə başladılar. Osmanlı imperiyası 1585–1586-cı illərdə Somalidən Maputuya (Mozambik) qədər olan bölgəyə nəzarət etsə də, 1589-cu ildən sonra ərazidə üstünlük Portuqaliya ya keçdi.

Mərkəzi Afrikada, XIX əsrin II yarısında Uqandada Üstüva əyaləti quruldu. İmperiyanın nüfuzu, bu əyalətin ətrafındakı yerli sülalələrlə bağlanılan himayə müqavilələri ilə bugünkü Konqo, Mərkəzi Afrika Respublikası, Ruanda və Burundiyə qədər genişləndi. Bununla belə, xüsusilə Uqanda ətrafındakı sülalələr tez-tez tərəflərini dəyişərək gah Avropa, gah da Osmanlı tərəfində dururdular.