Historia Del Pueblu Xudíu

La historia xudía ye la historia del pueblu xudíu, y non puramente la historia del xudaísmu en cuantes que relixón. Historia xudía ye entós sinónimu de Toldot Am Israel (hebréu: תולדות עם ישראל—Historia del pueblu de Jacob/Israel), entendíu ello nel so sentíu más ampliu, esto ye, tomando tantu a hebreos, israelites y xudíos, como a xudeo-israelinos, según tamién a la so cultura como conxuntu.

Por xudíos entiéndese non yá al grupu que repara o profesa la relixón xudía, sinón tamién a los integrantes del mentáu pueblu o nación, más allá de que sían relixosos o llaicos, agnósticos o inclusive ateos: ser xudíu nun ye solo un asuntu de relixón sinón tamién de condición, y la condición xudía ye un resultáu direuta de les vicisitúes de la so historia, raramente exentes d'interacción colos demás pueblos.

Darréu dempués de la destrucción del Segundu Templu de Xerusalén y la perda del espaciu territorial xudíu como país independiente en 70 Y.C., tuvo llugar una gran dispersión de los xudíos pel mundu, a la que se conoz como Diáspora. Mientres casi 2000 años, la gran mayoría de los xudíos moró en tierres d'otros pueblos, onde de dalguna manera o otru llogró caltener la so relixón ya identidá coleutiva (Am Israel). Acoyíos por ser históricamente los primeres monoteístes tantu en tierres cristianes como musulmanes, los xudíos afacer a nuevos contestos, pero atopáronse xeneralmente allugaos nos márxenes de les sociedaes non xudíes. Conocieron la tolerancia y l'intercambiu, pero tamién l'antixudaísmu. A pesar d'ello, de cutiu gociaron de cierta autonomía como grupu minoritariu, particularmente nel planu relixosu-llegal y la so organización interna como comunidá xudía (קהילה יהודית). Significativamente, yá en tierres cristianes o musulmanes, la vida de los xudíos tuvo siempres estrechamente amestada a la so propia relixón ya identidá coleutiva. Col advenimiento de les revoluciones dieciochescas, especialmente la Revolución Francesa en 1789, y el subsecuente surdimientu decimonónicu de los nacionalismos europeos, la Emancipación de los xudíos y l'antisemitismu, la condición sociu-política de los xudíos —o judeidad— pasó a ser asuntu aldericáu n'Occidente y, magar entá nun esistía un país xudíu independiente, la noción de los xudíos en términos de pueblu adulces foi dando llugar a la idea d'una nación, por esi entós apátrida.

La historia del pueblu xudíu entiende asina una serie de sucesos qu'atañen a un pueblu na so gran mayoría esvalixáu y polo xeneral minoritariu en rellación a los demás grupos humanos que d'una manera o otru coesisten con él. Tal situación verifícase a lo menos dende'l sieglu I de nuesa yera d'equí p'arriba.

Ente que la historia del pueblu hebréu toma cuatro mil años, la historia del pueblu xudíu tópase direutamente amestada al mesmu y data de trés mil años, entendiendo de la mesma a mamplén de diverses poblaciones nos cinco continentes. Nel sieglu XXI, fora de les poblaciones d'Estáu d'Israel, tratar polo xeneral de poblaciones minoritaries, culturalmente diverses y xeográficamente distribuyíes en metrópolis y árees urbanes.

Al igual qu'otres relixones, el xudaísmu conoció distintes corrientes o cismes. Pero la particularidá del pueblu xudíu, y lo que-y estrema d'otros, ye la so distribución nel mundu, acompañada de la so unidá en redol a creencies y valores que tresmitíos pola relixón y la cultura xudía. Los valores tradicionales remanecen del testu sagráu pal xudaísmu, la Torá.

Nel Llibro de Xénesis, la Biblia remonta los entamos de la historia del pueblu hebréu a trés patriarques: Abraham, Isaac y Jacob. Ellí, Jacob ye tamién conocíu como Israel (ישראל). Nos texto sagraos del xudaísmu, Israel ye un términu que presenta dos significaos. Unu d'ellos ye'l de Am Israel (el pueblu d'Israel); l'otru concierne a la "Tierra Prometida" (הארץ המובטחת), territoriu que (una vegada que les dolce Tribus d'Israel atópense ellí establecíes) pasa a ser denomináu Eretz Israel (ארץ ישראל). Pal pueblu xudíu, la espresión hebrea Eretz Israel refierse non solo a un utópicu sector territorial nel Llevante Mediterraneu sinón —y en particular— a la "Tierra d'Israel", entendiéndose por ello específicamente a la nación o país de los descendientes de Jacob: n'hebréu, el nome oficial del Estáu d'Israel nun ye otru que "Medinat Israel" (מְדִינַת יִשְׂרָאֵל), esto ye, el "País d'Israel".

No qu'a rexistru históricu extra-bíblicu refierse, la Estela de Merenptah, datada escontra'l 1208 antes de nuesa yera, mentar por primer vegada a los israelites; una fonte asiria, per otra parte, referir a la victoria de Salmanasar III sobre de la Casa de Omri (monarquía nortiza o Reinu d'Israel, periodu de la División o de los dos reinos israelites), en documentu pedrés conocíu como'l Obeliscu Negru y que data del añu 841 a.Y.C.

A partir de la Haskalá y la Emancipación del los hebreos nel sieglu XIX, la historia del pueblu xudíu dexa de ser namái sinónimu de historia del xudaísmu (relixón), o d'historia de los observantes de la relixón mosaica, yá que precisamente a partir del sieglu XIX parte considerable de los xudíos cuestiona'l tradicional puntu de vista rabínicu (basáu nos infortunios d'esti pueblu como espresiones del castigu divín), pasando subsecuentemente a desenvolver una nueva conciencia nacional alrodiu de la so propia condición sociu-política: los xudíos percíbense entós non solo como miembros d'una relixón sinón tamién como un pueblu o nación, esto ye, el Pueblu d'Israel. De resultes d'ello, el xudaísmu pasa a partir d'entós a compartir tou lo referente a la condición del pueblu o nación xudía con una nueva noción: judeidad (Hannah Arendt); esta postrera respuende fundamentalmente al conceutu d'etnia y cultura (y non solo a un planu puramente relixosu). Ye asina que la historia del pueblu xudíu inclúi xente relixoso pero tamién xente con distintos graos de llaicidá, mas non necesariamente atea o indiferente al futuru del pueblu xudíu (al que reconoz tamién como pueblu hebréu o pueblu israelita).

 

 

 

 

Los primeros periodos de la historia de los xudíos coinciden con aquella del Creciente Fértil. Empieza con tribus qu'ocuparon l'área entendida ente los ríos Nilu nel oeste y el Tigris y Éufrates nel este. Arrodiáu polos imperios d'Exiptu y Babilonia y pol desiertu d'Arabia, y los montes d'Asia Menor, la tierra de Canaán. Yera un puntu d'unión y converxencia ente civilizaciones. La zona taba travesada per antigües rutes comerciales, como la vía Maris, el camín de los Reis y el camín de Horus, que xuníen el golfu Pérsicu cola mariña mediterránea y Exiptu con Asiria, cosa que dexaba la influencia de diverses cultures.

Los xudíos de tol mundu considérense descendientes de los antiguos israelites y de los hebreos, remontando'l so orixe al patriarca Abraham. La tradición xudía sostién que l'orixe de los israelites ta nos dolce fíos de Jacob que se treslladaron a Exiptu, onde los sos descendientes constituyeron en doce tribus. Elles fueron esclavizadas mientres el reináu d'un faraón d'Exiptu. Na tradición xudía, la lliberación de los fíos d'Israel d'Exiptu y los sucesos del Éxodu, cuando yeren conducíos por Moisés escontra la tierra prometida, marquen de manera decisiva la formación del pueblu israelita.

Puesto que la Biblia indica específicamente que los israelites partieron de la ciudá llamada "Ramesés" y a escontra Sucot, ciudaes que son dataes nel sieglu XIII a. Y. C., mientres el periodu en que Ramsés II gobernaba Exiptu, nel campu de la investigación considérase que l'Éxodu socedió nel añu 1250 a. Y. C.

La Biblia narra que dempués de cuarenta y un años d'analayar pol desiertu, los israelites llegaron a Canaán y conquistar sol mandu de Xosué, quien partió'l territoriu ente les dolce Tribus d'Israel. Mientres un tiempu'l pueblu foi rexíu por una serie de gobernantes llamaos xueces. Ello dio depués llugar a la monarquía nun reinu unificáu. Saúl, de la tribu de Benjamín, foi'l primer rei d'Israel. Foi siguíu por David, de la tribu de Xudá, quien estableció'l llinaxe del que saldríen numberosos reis posteriores. Tres el reináu de Salomón, en 928 a.Y.C, la nación estremar en dos: per un sitiu, el Reinu de Xudá al sur (formáu poles tribus de Xudá y Benjamín), y, pol otru, el Reinu d'Israel al norte (formáu poles diez tribus restantes). Unos doscientos años más tarde, Salmanasar V conquistó'l nortizu Reinu d'Israel y deportó a los sos habitantes a Nínive, capital de l'antigua Asiria (722 a. Y. C.). D'ellos depués perdióse constancia, polo que se suel faer referencia a les diez tribus perdíes.

Exiliu en Babilonia y restauración de Xudea

Dempués de daqué más d'un sieglu, el Reinu de Xudá foi conquistáu y el Templu de Xerusalén destruyíu polos babilonios en 586 a. Y. C.. La élite foi deportada a Mesopotamia, dando llugar a lo que se conoz como'l Cautiverio en Babilonia, pero en 538 a. Y. C., el rei persa Ciro el Grande, qu'entós yá apoderaba Babilonia, dio al traviés d'un edictu'l so consentimientu pal regresu de los xudíos a la so tierra nativa y parte importante de la población xudía en Babilonia tornó entós a la so patria conducida polos profetes Esdras y Nehemías.

Sol dominiu persa, Xudea foi restaurada en 537 y el Templu de Xerusalén reconstruyíu ente 520-515 a. Y. C. Los xudíos constituyeron un estáu semi-independiente hasta 332 a. Y. C.

Dómina grecorromana y talmúdica

Nesti periodu hubo nueves divisiones ente los israelites y remanecieron dos partíos políticu-relixosos principales: los saduceos y los fariseos.

Dominación griega

En 334 a. Y. C., Alexandru empezó la so conquista del Imperiu Persa y llegó a apoderar Xudea en 332 a. Y. C. Al so fallecimientu, tres la división del imperiu ente los sos xenerales, impúnxose'l Imperiu Seléucida nuna zona que tomaba dende'l Mediterraneu hasta la frontera cola India. Herederos de la cultura helenística que procuraron espublizar, los reis seléucidas gobernaron tal como'l so antecesores asirios, babilónicos y perses, faciéndose adorar como a dioses. Frecuentemente tuvieron en guerra cola dinastía Ptolemaica d'Exiptu.

Antíoco IV Epífanes empecipió una de les primeres persecuciones relixoses conocíes, fenómenu casi desconocíu hasta entós. A la so vuelta d'Exiptu, entamó una espedición contra Xerusalén, destruyéndola y matando a munchos de los sos habitantes. El deterioru de les rellaciones colos xudíos relixosos condució a Antíoco a dictar decretos prohibiendo determinaos ritos y tradiciones relixoses, polo que los xudíos ortodoxos remontar so la direición de los Macabeos.

Xudaísmu helenísticu. A partir del sieglu II e.C. tolos escritores (Filón, Séneca, Estrabón) menten poblaciones xudíes en munches ciudaes de la cuenca del Mediterraneu.

La corriente del xudaísmu influyida pola filosofía helenística desenvolvióse notablemente a partir del sieglu III e.C. ente les comunidaes xudíes d'Alexandría, rematando na compilación de la Septuaginta. Un representante de la simbiosis ente la teoloxía xudía y el pensamientu helenísticu ye Filón d'Alexandría.

Macabeos

Jonatán. garantizó a los xudíos la independencia política completa, y, gobernó hasta l'añu 135 e.C. , cuando foi asesináu.

Asmoneos

 

Más esmolecíos que los sos antecesores pol poderíu militar, los asmoneos establecieron un reinu dende l'añu 134 e.C. hasta'l advenimiento del Imperiu romanu n'Israel nel 63 e.C. Colos asmoneos, les fronteres del reinu xudíu llegaron a tener les dimensiones de los tiempos de David y Salomón, yá qu-anexonaron Samaria, Galilea y Idumea, y forzaron a los idumeos a convertise al xudaísmu.

La dinastía se desintegró como resultáu de la guerra civil ente Hircano II y Aristóbulo II, fíos de Salomé Alejandra: la postrera de los asmoneos y la única muyer que gobernó n'Israel. Los pidimientos d'ayuda a la República Romana traxeron de resultes la conquista del reinu por Cneo Pompeyo Magno.

Xudea, provincia romana

 

 

 

 

 

 

Nel añu 63 a. Y. C. Pompeyo conquistó la rexón, convirtiéndola en reinu tributariu de Roma. Partió'l territoriu en cinco distritos, poner so la xurisdicción d'un Sanedrín y nomó sumu sacerdote a Juan Hircano II. A partir d'entós, el Sumu Sacerdote foi siempres nomáu polos romanos.

En 40 a. Y. C. el Senáu romanu nomó rei de los xudíos a Herodes el Grande, concediendo una cierta autonomía, que foi casi anulada cuando Augustu xunió'l territoriu d'Israel col de Siria, formando la Provincia de Xudea baxu gobiernu d'un legáu, Publio Sulpicio Quirino, anque caltuvo nel tronu a Herodes. La orde de Quirino de censar a la población (los censos taben prohibíos poles lleis xudíes), encendió una revuelta duramente reprimida. Les rellaciones ente xudíos y romanos deterioráronse seriamente mientres el reináu de Calígula, qu'ordenó asitiar una estatua so nel Templu, anque la so muerte aseló la situación.

Tres la muerte de Herodes el Grande l'añu 39, Claudio designó como rei de los xudíos a Herodes Antipas (41-44), a Herodes de Calcis y darréu a Herodes Agripa II, (48-100), séptimu y últimu rei de la familia Herodes.

Darréu hubo tres rebeliones:

• Nel añu 66 españó la primer guerra xudeo-romana, que la so causa foi la orde de Nerón d'adorar a los dioses romanos. Vespasiano y dempués el so fíu Tito fueron unviaos a encalorar la revuelta, destruyendo Xericó en 68, Xerusalén, que'l so Templu foi afaráu nel 70 y Masada nel 73. Nomóse un pretor y la X lexón foi encargada de caltener l'orde, quedando anulada la monarquía y encargáu el Sanedrín, que foi treslladáu a la ciudá de Yavne, de los aspeutos relixosu, políticu y xudicial de la vida xudía.
• En 115 españó una segunda sulevación, esta vegada xeneralizada ente los xudíos de too l'oriente del Imperiu, empezando en Cirene. Nel 118 l'emperador Adriano prometió autorizar la reconstrucción del Templu, lo qu'aseló la revuelta.
• Ente 132 y 135 Y.C. españó una tercer guerra por cuenta de les lleis d'Adriano, que prohibió'l Brit Milá, la celebración del Shabat y les lleis de pureza na familia, según pol rumor de que se diba a construyir un templu n'honor a Xúpiter na cortil del Templu. Dempués de la derrota de los xudíos, Adriano dictó delles normes pa humildalos y evitar nueves sulevaciones: Xerusalén pasó a llamase Aelia Capitolina y la provincia Syria Palaestina (Siria Palestina) en llugar de Xudea. Tamién se prohibió a los xudíos vivir en Aelia Capitolina y la relixón xudía quedó prohibida. Los xudíos permanecieron en Galilea, nos Altos del Golán, nel sur del antiguu reinu de Xudá y en dalguna otra zona.

Diáspora de 70 Y.C. La destrucción de Xudea y el que gran parte de la población xudía fuera asesinada, esclavizada o exiliada no que se conoz como "Diáspora", según la relixón xudía que foi prohibida, traxo consigo'l que l'autoridá relixosa de los sacerdotes del Templu pasara a los rabinos. Estos postreros recoyeron les sos propies interpretaciones sobre'l Tanak y la naturaleza de soceder nel Talmud. Aquellos que permanecieron en Xudea, renombrada polos vencedores como provincia romana de "Palestina" escibieron la so exéxesis nel Talmud de Xerusalén (Talmud Yerushalmi), ente que los exiliaos dexaron el so calquier nel Talmud de Babilonia (Talmud Bavli), a propósito redactáu na homónima ciudá.

Los xudíos fueron aceptaos nel Imperiu romanu ya inclusive llegaron a adquirir la posición de ciudadanos del Imperiu. Solo cola llegada del cristianismu al poder les esixencies y restricciones para colos xudíos fueron amontaes. Les persecuciones y espulsiones forzaes dieron llugar a cambeos sustanciales nos centros comuñales xudíos a los que tamién les pequeñes comunidaes xudíes de llugares alloñaos siguíen. Pero nun esistió una real unidá por cuenta de la gran dispersión que s'estendía por toles provincies romanes d'Oriente Mediu, Europa y África.

Bizancio

Yera política oficial el convertir a los xudíos al cristianismu, y utilizóse el poder oficial de Roma nestes tentatives. Nel 351 los xudíos remontar contra les presiones del so gobernador, Gallus. Gallus entartalló la rebelión y destruyó les principales ciudaes de Galilea, onde la rebelión empezara. Tzippori y Lydda (sitiu de dos de les academies llegales principales) nunca fueron reconstruyíes.

Nesti periodu'l Nasi del Sanedrín, Hillel II creó un calendariu oficial basáu en cálculos matemáticos y astronómicos y que prescindía de les observaciones empíriques de que se valieron hasta entós. Tamién entós l'academia xudía de Tiberius empezó a redactar la Mishnah, so la direición de Yehudah Hai-Nasi. El testu ta entamáu de forma que cada párrafu de Mishnah foi siguíu por una compilación de toles interpretaciones, hestories y respuestes acomuñaes a esi Mishnah.

Los xudíos de Xudea recibieron un curtiu respiru na persecución oficial mientres el reináu del emperador Xulianu, qu'animó a los xudíos a reconstruyir Xerusalén. El so curtiu reináu torgó la realización d'esta promesa primero que'l cristianismu fora de nuevu impuestu nel imperiu. Nel 398 foi consagráu Patriarca Juan Crisóstomo, que fizo una serie de sermones contra los cristianos judaizantes que construyiríen un clima de rocea y odiu nos grandes centros xudíos, tales como los de Antioquía y Constantinopla.

 

Nel sieglu V, Teodosio I convirtió'l cristianismu en relixón oficial del Imperiu, prohibiendo a los xudíos el tener esclavos, construyir sinagogues nueves o aportar a cargos públicos. El matrimoniu ente xudíos y cristianos considerábase delitu capital, al igual qu'un cristianu convertir al xudaísmu. Teodosio esanició'l Sanedrín y suprimió el puestu de Nasi. Con Xustinianu I les autoridaes acutaron los derechos civiles de los xudíos y amenaciaron los sos privilexos relixosos. L'emperador tamién interfirió nos asuntos internos de la sinagoga prohibiendo, ente otres coses, l'usu de la llingua hebrea na adoración divina.

Xustinianu y los sos socesores teníen abandonada la provincia de Xudea, mas nos sieglos V y VI construyéronse ellí sinagogues nueves con suelos cubiertos de formosos mosaicos. Los xudíos asimilaron nes sos vides les formes provenientes de la cultura bizantina: nos mosaicos puede trate xente y animales, símbolos zodiacos, pero tamién menorot, figures bíbliques y testos n'hebréu. Notables exemplos d'esti tipu de mosaicos fueron atopaos en Beit Alfa, Seforis y Hamat Gader.

Mientres el medievu y hasta les cruzaes nel sieglu XI, la mayoría de la judeidad vivió en relativa prosperidá y bonos términos sol dominiu musulmán, en cuantes que la judeidad d'occidente goció de condiciones favorables pal so desenvolvimientu económico y cultural nos territorios cristianos llatinos.

Europa cristiana llatina

 

 

A pesar d'ocasionales ataques a les juderías europees y eventuales conversiones forzoses, lo cierto ye qu'en términos demográficos el númberu de la judeidad europea non solo creció sinón qu'inclusive llegó en ciertos casos a superar la crecedera demográfica de dellos grupos non xudíos. Ye más, magar les llimitaciones pecuniaries impuestes pola Ilesia a toles actividaes xudíes, los ingresos xudíos solíen ser más importantes que l'ingresu permediu ente los cristianos. Hasta'l mesmu guetu, establecíu nel medievu pa forxar una clara diferenciación ente xudíos y xentiles, garantizó l'autonomía de les comunidaes xudíes nos sos asuntos internos, dexando'l so desenvolvimientu material y identitario, pa inclusive llegar eventualmente pa protexer a los xudíos y los sos bienes en casos estremos.

L'actitú tradicional tantu ente xudíos como cristianos en rellación a la vida xudía medieval aportunó nun permanente valle de llárimes y dolor, hipótesis categóricamente cuestionada a partir de los escritos publicaos en 1928 por Salo Baron, quien dexó de llau les imáxenes estereotipaes de los xudíos europeos hasta entós prevalecientes. Tal postura qu'evita'l dramatismu en términos monocromáticos ye retomada y desenvuelta al traviés de les investigaciones llevaes a cabu por Robert Chazan, quien ensin negar les dificultaes esperimentaes poles juderías europees medievales, indica de la mesma los sos aspeutos positivos nel Vieyu Continente.

Nel añu 1000, el númberu de xudíos n'Europa yera minúsculu al ser comparáu coles enormes poblaciones xudíes asitiaes en Bizancio y nos dominios musulmanes. Cinco sieglos dempués, la situación revirtióse y la gran mayoría de los xudíos optó por establecer se en territorios católicos llatinos, que ye onde espolletó y multiplicóse.

La visión de la vida xudía medieval n'Europa como terrible llimitación ya incesante violencia física a cencielles nun cuaya cola realidá d'una comunidá [xudía medieval] en permanente crecedera. Los grupos humanos nun crecer numbéricamente so eses circunstancies. De ser la perspeutiva tradicional correuta, bien de xudíos seríen masacrados y sicasí les sos comunidaes habríen simultáneamente crecíu tamién demográficamente; ye más, de ser tantos xudíos europeos masacrados, aquellos que llograron sobrevivir difícilmente escoyeríen permanecer nuna redolada particularmente tóxicu.

Ante la posible insistencia alrodiu de que los xudíos nun gociaben d'igualdá de derechos na Europa medieval, Salo Baron nun duldar en recordar que nesi periodu enxamás esistió tal cosa y que, de ser comparada les condición en que vivíen los xudíos medievales europeos con aquella propia de la inmensa mayoría de tolos demás grupos, los derechos daos a los xudíos resultaben ser "abondo arrogantes".

Con tou, autores tales como Salo Baron y Robert Chazan, nun nieguen les dificultaes esperimentaes poles comunidaes xudíes establecíes en territorios europeos católicos.

Territorios islámicos

Los xudíos siguieron controlando parte del comerciu en Palestina y espolletaron so la institución del dhimmi. A pesar de ser ciudadanos de segunda, nun sufrieron nenguna persecución, yá que los sos preceptos en materia de dieta ya hixene yeren similares a los de los musulmanes y, per otra parte, nun constituyíen amenaza política nenguna. De fechu los xudíos afacer al mundu árabe, aprendieron el so idioma y ocuparon posiciones diverses en tolos sectores de la escala social, incluyida la corte. Culturalmente siguieron evolucionando; por casu, el sistema niqud foi desenvueltu en Tiberíades mientres el califatu.

Hacia l'añu 1000, el 80% de les poblaciones xudíes del mundu vivía en territorios musulmanes, dende Mesopotamia hasta les mariñes orientales del Mediterraneu, pa siguir por tol norte d'África, ya inclusive bona parte d'Iberia y Sicilia. Otres poblaciones xudíes consideraes tamién venerables moraben en Bizancio, mas en términos demográficos el so númberu yera palpablemente menor.

España

Como nel restu de los países musulmanes, los xudíos fueron bien trataos n'Al-Ándalus, esperimentando una Edá d'Oru ente los años 900 y 1100, nel Califatu de Córdoba. Tamién yeren aceptaos na corte de dellos reis cristianos, como na d'Alfonsu X.

A partir del sieglu XI hubo polveros qu'obligaron a los xudíos a abellugase en guetos, sobremanera en Marruecos, Libia y Arxelia. Coles mesmes hubo delles persecuciones per parte de los musulmanes, como en Córdoba en 1011 y en Granada en 1066. Dictáronse decretos que ciscaben la destrucción de sinagogues n'Exiptu, Siria, Iraq y Yeme, y en dellos casos forzaron a los xudíos a convertise al Islam. Los almohades, que conquistaron la península Ibérica en 1172, fueron fundamentalistes que trataron mal a los dhimmis. Espulsaron a xudíos y cristianos de Marruecos y de Al-Ándalus, colo que munchos fuxeron al este a tierres más tolerantes, como Maimónides.

Nos reinos cristianos de la península la situación foise deteriorando col tiempu, hasta llegar a la espulsión de 1492. Estos espulsaos son los sefardites, y caltienen vivu'l ladín, una llingua emparentada col antiguu castellán. Los xudíos que se quedaron fueron obligaos a convertise al catolicismu, siendo víctimes frecuentes de la Inquisición.

Europa

 

Hubo poblaciones xudíes n'Europa dende dómines bien tempranes, especialmente na zona que formó parte del Imperiu romanu, constituyíes por conversos al xudaísmu, comerciantes y, más palantre, polos xudíos espulsaos por Adriano. Según James Carroll, "los xudíos constituyíen el 10% de la población total del Imperiu romanu".

Hai rexistros de comunidaes xudíes en Francia y Alemaña a partir del sieglu IV, y comunidaes xudíes n'España dende dómines anteriores. Xeneralmente, fueron escorríos. Puesto que yeren los únicos a quien-yos taba dexáu emprestar dineru con interés, (daqué Usura#El cristianismu prohibíu a los católicos pola Ilesia), dellos xudíos convertir n'importantes y conocíos emprestadores. Los reis cristianos comprobaron la ventaya de tener unos súbditos que pudieren aprovi-yos de capital pal so usu ensin ser escomulgaos, asina que'l comerciu de dineru na Europa occidental recayó en manes de los xudíos.

Les persecuciones fueron más intenses a partir de la Primer Cruzada y fueron siguíes por espulsiones. Los xudíos espulsaos de Francia (1396) y Austria (1421) fuxeron a Polonia; son los askenazíes, que falen yidis, llinguaxe deriváu del alemán. La mayoría de los cerca de 200.000 sefardites abellugar nel Imperiu otomanu, Holanda y África del norte.

Imperiu otomanu

Los xudíos viven n'Asia Menor dende hai más de 2400 años. La prosperidá inicial en dómines helenístiques deteriorar so los bizantinos, pero recuperar so los varios gobiernos musulmanes. Mientres el periodu otomanu, Turquía yera un asilu seguru pa los xudíos y sigue teniendo una pequeña población xudía anguaño.

Cuando se llibró la batalla de Yarmuk y el Llevante pasó a poder otomanu, había comunidaes xudíes en munches poblaciones. Ente elles Safed, que se convirtió nun centru espiritual pa los xudíos y onde foi compilado el Shulján Aruj y otros texto cabalísticos. El primer periódicu hebréu empezó a editase nel Imperiu en 1577.

Escontra 1500 la situación de la Europa católica tresformar en rellación a aquella prevaliente nel añu 1000: la distribución de la población, les riqueces y el poder camudó sensiblemente. Les fuercies cristianes repelieron a los musulmanes de práuticamente tol continente européu. La población creció, la economía desenvolvióse, llogróse considerable estabilidá política y fuercia militar, acompañáu tou ello d'un florecimientu cultural. A ello sumáronse-y numberoses esploraciones y conquistes. Nel añu 1500, l'área territorial so control cristianu yá nun tomaba una población xudía minúscula. Al contrariu, les comunidaes xudíes europees constituyíen un númberu tan importante como'l d'aquelles en tierres musulmanes y tendíen inclusive a superalo. Tal ye asina que a partir del añu 1500, no que concierne a demografía, poderíu económicu, autoridá relixosa y llogros culturales, el centru de gravedá de la vida xudía atopábase de xuru n'Europa, tanto mediterránea como nortiza. El dinamismu de la sociedá cristiana en plenu desenvolvimientu y l'amplia gama d'oportunidaes que la mesma ufiertaba convencieron a munchos xudíos a movese escontra l'Occidente cristianu. Depués de les conquistes militares cristianes, diverses comunidaes xudíes decidieron permanecer so la proteición d'autoridaes cristianes, quien primeramente-yos ufiertaron estabilidá y considerable autonomía nos sos asuntos internos. N'otros casos, les autoridaes cristianes, tanto polítiques como relixoses, convidaron a comunidaes hebrees enteres a morar nes sos tierres, especialmente col propósitu de desenvolver les economíes rexonales.

Renacimientu xudíu n'Europa y América

 

De resultes de les socesives espulsiones, nel sieglu XVII vivíen pocos xudíos n'Europa occidental. La tolerante Polonia tenía la mayor población xudía d'Europa.

A partir de 1791, por iniciativa de Catalina la Grande, los xudíos del imperiu rusu fueron obligaos a morar nes provincies de l'asina-llamada Zona d'Asentamientu, onde formaron una novena parte de la población. Ellí, el so númberu amontóse dramáticamente por cuenta de les espulsiones d'otres tantes aldegues y poblaos. Polo xeneral vivieron na precariedá, el hacinamiento y el so quefer llindar al artesanáu, una y bones les demás oficios táben-yos vedaes ya inclusive nel comerciu sufríen importantes restricciones.

Mientres la Ilustración hubo cambeos na comunidá xudía. La Haskalá foi paralela a la Ilustración, pos dellos xudíos empezaron a partir de 1700 a integrase na sociedá europea. La educación secular y científica amestar a la instrucción relixosa tradicional y l'interés por una identidá xudía nacional, y empezó un interés pol estudiu de la historia xudía y del hebréu. La Haskalá dio a lluz tanto a movimientos reformistes como conservadores y llantó les granes del sionismu coles mesmes qu'animaba a l'asimilación cultural dientro de los países nos cualos moraben los xudíos.

Coles mesmes surdía'l Xudaísmu hasídicu, predicáu pol rabín Israel ben Eliezer, que reclamaba'l siguimientu estrictu de los preceptos de la Toráh. Estos dos movimientos, haskalá y jasidismo, formaron la base de les divisiones modernes dientro de la sociedá xudía.

Mientres camudaba'l mundu interior nes comunidaes xudíes, empezaron los discutinios pa da-yos la igualdá de derechos de ciudadanía. El primer país en faelo foi Francia, depués de la Revolución de 1789. Hubo quien esperaben que los xudíos integrárense, abandonando la so relixón. Esta actitú remanez, por casu, de los discursos pronunciaos ante l'Asamblea Constituyente en payares de 1791: Rabaud de Saint-Pierre solicitaba la llibertá pa los xudíos; Clermont-Tonnerre pela so parte proponía aceptalos como individuos, mas non como una nación dientro d'otra.

Sieglu XIX. Emancipación y antisemitismu

En Rusia, con Alexandru I como zar, la situación de los xudíos deterioróse entá más. A partir de 1827, col propósitu de que se alienaran de la so relixón, los xudíos que teníen ente 12 y 25 años teníen de sirvir nel exércitu rusu mientres 25 años, a lo menos. Les comunidaes xudíes teníen d'aprovir los reclutes y, cuando ello nun tenía llugar, los mesmos yeren secuestraos. Depués yeren obligatoriamente "re-instruyíos", esperándose qu'ellos se convirtieren al cristianismu. En 1843, los xudíos son espulsaos de Kiev, onde vivieren mientres sieglos. El hacinamiento y la precariedá, prevalecieron por tola Zona d'Asentamientu. La típica comunidá xudía de la Zona d'Asentamientu presentaba la forma del shtetl, aldega de dellos miles de xudíos que'l so focu ye la sinagoga xeneralmente construyida al pie de la plaza del mercáu. Los xudíos ganábense ellí la vida llevando a cabo tarea rurales y el comerciu en pequeña escala; solo dalgunos pocos teníen una tienda, la gran mayoría ocupar d'oficios artesanales y abondosos yeren los bufoneros. En casi tolos casos, muyeres y neños trabayaben tamién. Pero aproximao un terciu de la población nun consiguía topar una ocupación y solo llegó a sobrevivir cola ayuda proveniente de la organización de beneficencia de la coleutividá xudía.

Anque nel sieglu XIX tamién hubo persecuciones esporádiques, la emancipación de los xudíos estendióse al traviés d'Europa, como resultáu de les polítiques de Napoleón, quien encamentó a los xudíos a abandonar los guetos y atopar amparu nel Códigu Napoleónicu. En 1871 cada país européu, sacante Rusia, había yá desafiáu a los sos xudíos, concediéndo-y la ciudadanía ya igualdá de derechos civiles.

Pero a pesar de la esitosa integración de los xudíos surdió sicasí una nueva forma d'antisemitismu basáu nes idees tales como raza y nacionalismu (a diferencia de les qu'entá prevalecíen nel este européu y que teníen el so raigañu nel odiu relixosu propiu del antixudaísmu medieval). Teoríes pseudocientíficas sostuvieron que los xudíos yeren una raza separada ya inferior al respective de los demás europeos. Ello tamién dio llugar a l'apaición de partíos políticos en Francia, Alemaña, y Austria-Hungría que fixeron campañes pa desacreditar ya inclusive anular la llibertá ya igualdá de derechos que, na mayoría de los casos, fuéren-yos daes a los xudíos apocayá. L'episodiu antisemita más conocíu foi'l casu Dreyfus en Francia. La xenobia occidental xunto colos pogromos fomentaos en Rusia oficialmente (antetodo pol zar y más tarde polos comunistes), llevaron a munchos xudíos a abrazar les idees de Theodor Herzl, quien tenía'l convencimientu de que'l pueblu xudíu solo taría seguru y llograría desenvolver dafechu'l so potencial nel so mesma nación. Numberosos xudíos sofitaron lo propuesto por Herzl.

Dende'l sieglu XVIII d'equí p'arriba, la mayoría de la población xudía del mundu concentrar nel este européu, precisamente na Zona d'Asentamientu. Pero tal situación camudó abondo ente 1870 y 1925, cuando, debíu al antixudaísmu reinante nel imperiu rusu y zones aledañas, unos 3,5 millones de xudíos dexaron los sos llares n'Europa y emigraron dende Rusia y Galitzia escontra'l Nuevu Continente. Tal emigración foi'l puntu de partida de la creación de nueves comunidaes xudíes, principalmente n'Estaos Xuníos, Canadá y Arxentina, toes elles llibres de les yá mentaes restricciones esistentes nel Vieyu Continente; daqué similar asocedió en Sudáfrica y Tierra Santa.

A partir de 1881 y hasta l'entamu de la Segunda Guerra Mundial, daqué similar anque en menor escala dar n'América Llatina, qu'acoyó parte de los emigrantes xudíos europeos tantu na Arxentina (500.000), como nel Brasil (150.000) y el Uruguái (50.000). Otres naciones que recibieron grupos de los mentaos emigrantes fueron Chile y Méxicu (35.000 respeutivamente), Venezuela (20.000), Colombia (17.000) y Perú (6.000). En 1889 creóse Moisés Ville, el primer establecimientu agrícola xudíu de l'Arxentina.Dende 1892 d'equí p'arriba, al traviés de l'acción filantrópica del barón Mauricio de Hirsch, otres tantes colonies agrícoles xudíes fueron establecíes n'Arxentina.

Sieglu XX

 

Shoá. Anque los xudíos gradualmente consiguieron integrase n'Europa, lluchando pelos sos países d'orixe na Primer Guerra Mundial, trabayando nos oficios llibres y formando inclusive parte de movimientos científicos y artísticos de vanguardia, l'antisemitismu xenófobo non solo permanecía sinón qu'inclusive s'amontó. La so forma más bederre arreyó destrucción de numberoses comunidaes xudíes europees y l'asesinatu d'alredor de seis millones de xudíos mientres la Shoá, suprimiendo parte considerable d'una historia de más de 2000 años.

Arriendes de les matances perpetaes ente 1939 y 1945, Gabriela Mistral escribió un poema tituláu "Al pueblu hebréu", remembrando asina la so tarrecible condición, particularmente nel tercer versu:

Colos tos gañíos apondérase ruáu'l mundu,
y xuega coles hebras del to lloru.
Los riegos de la to cara, qu'amu tantu,
son cual llagues de sierra de fondos.

Estáu d'Israel. El 29 de payares de 1947 les Naciones Xuníes aprobó la creación d'un Estáu xudíu y otru árabe nel Mandatu Británicu de Palestina, y el 14 de mayu de 1948 l'Estáu d'Israel se declara independiente, representando la primer nación xudía dende la destrucción de Xerusalén. Andréi Gromyko, embaxador de la XRSS na ONX, propón qu'Israel seya aceptáu como miembru de plenu derechu, cosa que'l plenu de la ONX subsecuentemente aprobó.

A otru día, 15 de mayu de 1948, empezó la guerra árabe-israelina, yá que los países árabes nun aceptaron la declaración del Estáu d'Israel. Foi la primera de les subsecuentes guerres ente Israel y los sos vecinos árabes, que traxeron l'éxodu de los palestinos y la persecución de casi 900.000 xudíos que vivíen en países árabes.

Sieglu XXI

Sobre les ruines d'un antiguu templu xudíu dinamitado en 1948, Israel reconstrúi y restaura por completu la Sinagoga Hurva en Xerusalén, ente 2006 y 2010.

• Hebreos
• Idioma hebréu
• Historia del antiguu Israel
• Xudaísmu
• Diez Mandamientos
• Menorá
• Historia de los xudíos na Tierra d'Israel
• Sion
• Estrella de David
• Pueblu xudíu
• Cifres históriques de población xudía
• Diáspora
• Casa de les Diáspores
• Diáspora sefardina
• Apellíos xudíos
• Xudíos mizrajíes
• Xudíos sefardinos
• Xudíos asquenazíes
• Arte xudío
• Arte sefardino
• Arte asquenazí
• Cultura xudía
• Holocaustu
• Refuxaos xudíos
• Éxodu xudíu de países árabes
• Historia de los xudíos en China
• Historia de los xudíos en Llatinoamérica

• Comay, Joan. The Diaspora Story: The Epic of the Jewish People among the Nations (1981), Tel Aviv y Bnei-Brak: Steimatzky, repr. 1994
• Dubnow, Simón. Manual de la historia xudía: dende los oríxenes hasta los nuesos díes, Buenos Aires: Sigal, 1977
• Johnson, Paul. La historia de los xudíos (A History of the Jews, 1987), Méxicu, 2007, y Zeta Bolsu, 2010
• Kochav, Sarah. Grandes civilizaciones del pasáu: Israel, Barcelona: Foliu, 2005
• Kovadloff, Santiago. La estinción de la diáspora xudía, Buenos Aires: Emecé, 2013
• Roudinesco, Élisabeth. A vueltes cola cuestión xudía (2009), Barcelona: Anagrama, 2011
• Sand, Shlomo. La invención del pueblu xudíu (Comment le peuple juif fut inventé?, 2011); trad. portuguesa de Eveline Bouteiller como A invenção do povo judeu: da Biblia ao sionismu, San Pablo: Saraiva-Benvirá, 2012
• Sei-Rajna, Gabrielle. L'abecedaire du Judaïsme, París: Flammarion, 2000
• Smilevitch, Ëric. Histoire du judaïsme, París: Presses Universitaires de France, 2012
• Sznaider, Natan. La memoria xudía y l'orde cosmopolita, Buenos Aires: Capital Intelectual, 2012.

•   Wiki Commons acueye conteníu multimedia sobre Historia del pueblu xudíu.
• Cronoloxía infográfica de la historia del pueblu xudíu (Odyeda; versión castellana de Luis Mata).
• Jewish Encyclopedia, 12 vols., Nueva York, 1906.
• David Wachtel, A Treasured Legacy: A Concise History of the Jewish People, Sotheby's, 3 d'abril de 2013. Sucinta pero completa reseña dende l'Antigüedá hasta la Modernidá. Entiende: Antigüedá, Medievu, Renacimientu, Yera Mercantilista, Iluminismo, Europa Oriental, Imperiu Otomanu, Magreb ya India, Emanciáción y Yera de les Migraciones.
• Paul Halsall, Llista estructurada y detallada de recursos disponibles n'Internet, Fordham University, Nueva York, 1998-2007.
• Steinberg, David. Periodos iniciales o formativos d'Israel, 2003: Jewish History Tables; Israelite Religion to Judaism: the Evolution of the Religion of Israel; Greek Influence on Judaism from the Hellenistic Period Through the Middle Ages c. 300 BCE–1200 CE; Jewish Sects of the Second Temple Period; The Origin and Nature of the Samaritans and their Relationship to Second Temple Jewish Sects.
• Jewish Virtual Library: History. Periodos d'Israel como nación independiente, incluyendo amás Inquisición, Holocaustu y Conflictu árabe-israelín.
• Jabad (Chabad), Jewish History: The Story of the Jewish People over 3,300 Yeas, 2008. Artículos sobre la historia xudía.
• Jewish Virtual Library: History. Periodos d'Israel como nación independiente, incluyendo amás Inquisición, Holocaustu y Conflictu árabe-israelín.
• Kniesmeyer, Joke, y Daniel C. Brecher. Beyond the Pale: The History of Jews in Russia, Holanda, 1995.
• Learning from History, Alemaña, 2010. Notes ya investigación sobre la historia xudía en redol al Holocaustu; en search, escribir "Jews History".
• Grynszpan, Michael, Forgotten Refugees, documental sobre los xudíos de países musulmanes emigraos a Israel, Boston: David Project Center for Jewish Leadership, 2005.