Улаган (орустап Улаган) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Улаганныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Јурт | |
Улаган | |
---|---|
орустап Улаган | |
| |
HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Улаган |
Јурт јеезе | Улаганныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 1231 м |
Климады | кезем-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗4085 кижи (2021) |
Ук-калыктар | алтайлар 75 % (2002) |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38845 |
Почтаныҥ индекси | 649750 |
АТТК-ныҥ коды | 84230835001 |
МТТК-ныҥ коды | 84630435101 |
Номер в ГКГН | 0013540 |
| |
Медиафайлдар Викискладта |
Улаган орустап соединенный.
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Башкуш суу ла Јаан Улаган деп суулардыҥ бириккунинде, Улаганныҥ трагыныҥ 51-чи км., Акташ јанынаҥ Улаганныҥ боочызын ашса ла ырак јокто турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1231 метрге бийик.
Климады кезем-континентал. Кыш сӱреен соок, кату болот. Кезик јылдарда чаган айда эҥ ле тыҥ соок −50 де, −60 да градуска тӱжӱп турар, је ойто Чолушман ӧзӧктӧ ондый сооктор јок, кыш јымжак. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | −1,7 | 16,3 | 28,6 | 26,5 | 30,8 | 29,4 | 28,9 | 21,4 | 21,4 | −3,9 | −4,5 | 30,8 | |
Орто бийиги, °C | −12,5 | −10,2 | −2,8 | 7,5 | 15,9 | 21,3 | 22,9 | 21,0 | 15,2 | 5,9 | −4 | −10,7 | 5,9 |
Орто температура, °C | −17,7 | −16,2 | −8,9 | 1,4 | 9,3 | 14,8 | 16,6 | 14,7 | 8,9 | 0,8 | −8,6 | −15,5 | 0,0 |
Ортолой јабыс, °C | −22,9 | −22,2 | −15 | −4,7 | 2,7 | 8,3 | 10,4 | 8,4 | 2,6 | −4,3 | −13,2 | −20,3 | −5,4 |
Сыраҥай јабыс, °C | −39,8 | −38,6 | −21,4 | −19,7 | −8 | 0,8 | 2,2 | 3,1 | −5,5 | −13,1 | −16,1 | −39,6 | −39,8 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 7 | 7 | 7 | 18 | 38 | 50 | 65 | 55 | 34 | 21 | 12 | 12 | 326 |
Кайдаҥ алынган: Средние температуры и осадки, Абсолютные минимумы и максимумы за 2018-2020 гг. |
Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор. мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.
Акташ ла Улаганныҥ ортозында, јолдыҥ сол јанында кӧлдӧр бар. Кырларыныҥ тӱндӱк јаны койу агаштарла бӱркелген. Кӧп сабазы кара кату агаш — тыт, чет агаш, мӧш лӧ чиби база кӧп. Кырлар тӱштӱк јандай кайа таш, агаштары ас, аламык, меестери куру как таш. Ӧлӧҥ чӧби ортолой, бийик койу болуп текши јерде ӧспӧйт, јер јери башка.
Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Баш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар.
Јуртта 64 ором: Јараттай, И.Ортонуловтыҥ, В.Шукшинниҥ, Кӱреелей, Кокышевтиҥ, Јеҥӱниҥ 70 јылдыгыныҥ, Алтай, С. П. Кончубаевтиҥ, Сибирдиҥ, Чӧбӧлкӧптиҥ кош оромы ла о.ӧ. Јурт Улаган — Акташ деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Улаган јурт Саратанныҥ, Балыкту Јулдыҥ, Акташтыҥ јолдорыныҥ белтиринде турат.
Улаган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Улаган | 0 км |
Аймактыҥ тӧс јери Улаган | 0 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 410 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 500 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) | 55 км |
Јурт 1786 јылда тӧзӧлгӧн, 1928 јылда болгон Кичӱ Улаган деп јурт (11 ээлем, 25 эр кижи, 28 ӱй кижи) кайда турган, оныҥ орды кайда дезе, эмдиге јарт јок. Улай ла кайчылардыҥ курултайы ӧдӧт јуртта.
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1939 | 1959 | 1989 | 2002 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
1104 | ↘1057 | ↗2045 | ↗2609 | ↗3222 | ↗3226 | ↗3270 | ↗3346 | ↗3441 | ↗3465 | ↗3516 | ↗3640 | ↗3771 | ↗3844 | ↗3936 | ↗4085 |
Телеҥиттер ле алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 2609 кижи болгон, олордыҥ 75 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.
Окылу тил: орус, алтай.
Туризм. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Улаган, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.