Hùng Hoàng: Hợp chất sulfua có tinh thể màu đỏ như rubi

Nó là khoáng vật mềm, có thể cắt ra được, xuất hiện dưới dạng các tinh thể đơn nghiêng hay dưới dạng hột đặc chắc hoặc dạng bột, thường đi cùng khoáng vật có liên quan là thư hoàng (As₂S₃, orpiment). Nó có màu từ đỏ tới vàng cam, nóng chảy ở nhiệt độ 320 °C và cháy với ngọn lửa màu xanh lam giải phóng ra hơi chứa arsenic và lưu huỳnh. Hùng hoàng mềm, với độ cứng Mohs khoảng 1,5 - 2 và có tỷ trọng riêng là 3,5. Màu vết vạch của nó là màu cam. Nó là ba hình với alacranit và pararealgar.

Hùng hoàng
Các tinh thể hùng hoàng, mỏ Royal Reward, quận King, bang Washington, Hoa Kỳ.
Thông tin chung
Thể loại	Khoáng vật sulfide
Công thức hóa học	As4S4 hay AsS
Phân loại Strunz	2.FA.15a
Hệ tinh thể	Đơn nghiêng
Lớp tinh thể	Lăng trụ (2/m) (cùng kí hiệu H-M)
Ô đơn vị	a = 9.325(3) Å b = 13.571(5) Å c = 6.587(3) Å β = 106.43°; Z = 16
Nhận dạng
Màu	Đỏ tới vàng-cam; trong chỗ cắt được đánh bóng màu xám nhạt, với nhiều phản xạ màu vàng tới đỏ bên trong.
Dạng thường tinh thể	Tinh thể lăng trụ có sọc; hột nặng, thô tới mịn phổ biến hơn, hoặc như lớp vỏ cứng.
Song tinh	Cặp đôi tiếp xúc trên {100}
Cát khai	Tốt trên {010}; ít hơn trên {101}, {100}, {120} và {110}
Độ bền	Có thể cắt ra, hơi giòn
Độ cứng Mohs	1,5–2
Ánh	Nhựa tới nhờn mỡ
Màu vết vạch	Đỏ-cam tới đỏ
Tính trong mờ	Trong suốt
Tỷ trọng riêng	3,56
Thuộc tính quang	Lưỡng trục (-)
Chiết suất	nα = 2,538 nβ = 2,684 nγ = 2,704
Khúc xạ kép	δ = 0,166
Đa sắc	Gần như không màu tới vàng kim nhạt
Góc 2V	40°
Tán sắc	r > v, rất mạnh
Các đặc điểm khác	Độc và sinh ung thư. Phân hủy khi phơi sáng lâu thành bột gồm cận hùng hoàng (pararealgar) hoặc arsenolit và thư hoàng.
Tham chiếu

Tên gọi hùng hoàng bắt nguồn từ tiếng Trung 雄黄 (xióng huáng). Tên gọi realgar bắt nguồn từ tiếng Ả Rập rahj al-ġār (رهج الغار, "bột của mỏ"), thông qua tiếng Catalan và Latin trung cổ và ghi chép sớm nhất trong tiếng Anh về nó xuất hiện trong thập niên 1390.

Hùng hoàng xuất hiện phổ biến nhất như là khoáng vật của mạch nhiệt dịch nhiệt độ thấp gắn liền với các khoáng vật arsenic và antimon khác. Nó cũng xuất hiện dưới dạng các thăng hoa núi lửa và trong các trầm tích suối nước nóng. Nó thường đi kèm với thư hoàng, arsenolit, calcit và barit.

Nó được tìm thấy trong quặng chì, bạc và vàng ở Hungary, Bohemia và Saxony. Tại Hoa Kỳ nó chủ yếu thấy tại Mercur (Utah), Manhattan (Nevada) và trong các trầm tích mạch nước phun (geyser) ở Vườn quốc gia Yellowstone.

Người ta cho rằng sau khi phơi sáng lâu thì hùng hoàng biến đổi thành dạng bột màu vàng gọi là cận hùng hoàng hay pararealgar (β-As₄S₄). Có thời người ta cho rằng bột này là thư hoàng - một khoáng vật sunphua màu vàng khác, nhưng gần đây đã chứng minh được nó là một hợp chất hóa học khác biệt.

Hùng hoàng, thư hoàng và arsenopyrit cung cấp gần như toàn bộ nguồn arsenic thế giới như là một phụ phẩm trong quá trình nấu luyện các tinh quặng có nguồn gốc từ các loại quặng này.

Hùng hoàng từng được các nhà sản xuất pháo hoa sử dụng để tạo ra màu trắng trong pháo hoa trước khi có các nguồn cung cấp các kim loại dạng bột như nhôm, magie và titan. Nó vẫn còn được sử dụng kết hợp với kali chlorat để tạo ra loại thuốc nổ tiếp xúc gọi là "thuốc nổ đỏ" cho một số loại ngư lôi và pháo hoa kiểu mới khác gọi là 'cracker ball', cũng như trong lõi của một số loại pháo hoa cây ('crackling star').

Hùng hoàng là chất độc hại. Người Hy Lạp cổ đại gọi nó là sandaracha và hiểu rõ nó là độc hại. Nó từng được sử dụng để làm thuốc độc diệt chuột tại Tây Ban Nha trung cổ và tại Anh trong thế kỷ 16. Hiện nay đôi khi nó vẫn được dùng để tiêu diệt cỏ dại, sâu bọ và động vật gặm nhấm, mặc dù các loại thuốc trừ dịch hại gốc arsenic hiệu quả hơn là sẵn có.

Tên gọi trong tiếng Trung của nó là 雄黃 (xionghuang), nghĩa đen là 'chất màu vàng đực', đối lại với thư hoàng là 'chất màu vàng cái'. Người Trung Hoa cũng biết rõ độc tính của nó và nó thường được rắc quanh nhà để xua đuổi rắn và sâu bọ, cũng như được sử dụng trong y học cổ truyền. Hùng hoàng được pha với rượu gạo để làm rượu hùng hoàng (hùng hoàng tửu) để uống trong các lễ hội thuyền rồng nhằm phòng ngừa xui xẻo, ám chỉ tới các tính chất diệt trừ sâu bọ của nó. Thực tiễn này ngày càng trở nên hiếm gặp hơn nhờ nhận thức về việc hùng hoàng là hợp chất arsenic độc hại.

Hùng hoàng cũng từng được sử dụng phổ biến trong sản xuất da thuộc để loại bỏ lông từ các tấm da sống. Do hùng hoàng là chất sinh ung thư và chất độc arsenic cũng như do các chất thay thế cạnh tranh là có sẵn nên ngày nay nó càng ngày càng ít được sử dụng cho mục đích này.

Hùng hoàng cùng thư hoàng đã từng là mặt hàng có tầm quan trọng đáng kể trong thương mại của đế quốc La Mã và từng được sử dụng để làm chất màu cho sơn đỏ. Sự xuất hiện của hùng hoàng trong vai trò chất màu cho sơn đỏ được biết đến trong các tác phẩm hội họa của Trung Quốc, Ấn Độ, Trung Á và Ai Cập cổ đại. Nó cũng từng được sử dụng trong các bức họa châu Âu thời Phục Hưng và chỉ mất đi kể từ thế kỷ 18. Nó cũng từng được sử dụng trong y học.

Các ứng dụng truyền thống khác còn có sản xuất đạn ghém, in và nhuộm quần áo vải trúc bâu.

•  
  Ô đơn vị của hùng hoàng, chỉ ra rõ ràng các phân tử As₄S₄ của nó.
•  
  Cụm các tinh thể hùng hoàng từ mỏ Getchell, Adam Peak, trại Potosi, quận Humboldt, Nevada, USA.
•  
  Các tinh thể hùng hoàng màu đỏ anh đào trên đỉnh chất nền và một mảng các hạt vụn hình kim là loại hiếm gặp của picropharmacolit (tinh thể màu trắng) ở phía dưới.
•  
  Các tinh thể hùng hoàng, thạch anh, chalcopyrit và galena từ mỏ Quiruvilca, La Libertad, Peru.

• Phân loại khoáng vật
• Danh sách thuốc nhuộm vô cơ
• Danh sách khoáng vật

• The Merck Index: An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals. Ấn bản lần thứ 11. Ed. Susan Budavari. Merck & Co., Inc., N.J., U.S.A. 1989.
• William Mesny. Mesny’s Chinese Miscellany. A Text Book of Notes on China and the Chinese. Thượng Hải. Quyển III, (1899), trang 251; quyển IV, (1905), trang 425–426.
• American Mineralogist Vol 80, pp 400–403, 1995 [1]
• American Mineralogist Vol 20, pp 1266–1274, 1992 [2]

•   Tư liệu liên quan tới Hùng hoàng tại Wiki Commons
• Hùng hoàng tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Realgar (mineral) tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Mindat.org: Pararealgar