Чаа түрк алфавитке үндезилеттинген тыва бижик – 1930-1943 чылдарда Тыва Арат Республикага ажыглаттынып турган.
Ол бижикти Н. Н. Поппе деп орус кижи, дыл шинчилекчизи чогааткан.
Тывалар Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин ажыглаар ужурлуг турган.
Тыва Арат Республикага бүдүн 1929 дугаар чыл дургузунда намга, чазак черинге даргалар солчу берген. Ол-ла чылын күзүн, Тыва Араттың Револустуг Намының VIII-ки чыыжынга турган хамык улус намның удуртукчуларынга даалга берген хире. Ооң утказы ёзугаар “ССРЭ-ниң большевик намының Төп Комитединдче чагаа чоруткаш, оларны тываларга бижик чогаадып берзин деп дилээр, ол бижик ССРЭ-де түрк чоннарда ышкаш Чаа түрк алфавитке үндезилеттинген болур ужурлуг”.
1930 чылда 6 айның 28-те ТАР-ның чазаа тускай доктаал ёзугаар орустарның чогааткан бижиин хүлээп алган.
Тываларга Чаа түрк алфавитке үндезилээн бижикти ССРЭ-ниң ийи эртемдени чогаадып турган. Бирээзи Евгений Дмитриевич Поливанов деп кижи, өскези Николай Николаевич Поппе деп кижи (ооң өске ады Николас).
Москва хоорайга ажылдап чораан Е. Д. Поливанов деп эртемден,1928-29 чылдарның кыжын тыва бижик дүрүмүн чогаадыпкаш, үжүглел белеткеп алгаш турган.
Ленинград хоорайга ажылдап чурттап чораан Н. Н. Поппе деп кижи тыва бижик чогаадырын база 1928 чылдың төнчүзүнде 1929 чылдың эгезинде доозупкан. Н. Н. Поппе бодунуң чогааткан бижиин кады ажылдаан улузунга көргүскен. Эртемденнер Н. Н. Поппениң бижиин эки деп санааш, ИХЯ Наркомадынче чортупкан. ИХЯ Наркомады Н. Н. Поппениң бижиин Тываның Москвада доктаамал төлээ черинче берипкен. Тываже Н. Н. Поппениң чогааткан бижии чазын 1929 чылда келген. Тыва чазак ол бижикти хүлээп албаан. Ол үеде Лопсаң-Чиңмиттиң чогааткан бижии белен турган. Үстүү-Хүрээниң ламалары уруглар чыггаш, улус ажы-төлүн ол бижикке база өөредип эгелээн.
Ынчалза-даа орустар тыва бижик чогаадыр ажылын ара-салбаан хевирлиг. НИАНКП-ге тускай дыл бөлүү тургустунган. Аңаа дыл шинчилекчилери Е. Д. Поливанов биле Н. Н. Поппениң кылган ажылын сайгарып көрген. Ол үеде-ле Е. Д. Поливанов улуска бак сөгледип эгелээн, Е. Д. Поливановтуң дугайында бак сөстер тарап эгелээрге, ол бөлүктүң эртемденнери чүгле Поппениң чогааткан бижиинге даянып алыр деп шиитпирлээн. Бөлүктүң ажылын Н. Н. Поппе боду көрүп хайгаарап турган. Чаа бижик чогаадырынга дөрт орус эртемден киришкен: Е. Д. Поливанов, Н. Н. Поппе, Н. Ф. Яковлев, А. М. Сухотин. Н. Ф. Яковлев тыва чугааның үннерин шинчилеп турган. Москвада КУТВ-ка өөренип турган тыва сургуулдар орус эртемденнерге тыва сөстерни адап берип турган. Сат Бугажык деп сургуулчу И. А. Москалёв деп эртемденге тыва сөстерни очулдуруп берип турган.
1930 чылдың 4 айның 30-ниң хүнүнде НИАНКП-ның хуралы болган. Аңаа "дыл бөлүүнүң" ажылын сайгарып көргеш, чогааттынган бижикти, ооң орфографтыг дүрүмнерин чүүгээр деп санаан.
1930 чылдың 6 айда Тываже НИАНКП-ның эртемденнери келген. Олар, чогаадып алган бижиинден аңгыда, 4 муң хире үжүглел эккелген улус-тур. НИАНКП ажылын доостурга ТАР-ның Эртем Комитединиң консультантызы бооп А. А. Пальмбах деп кижи Тывага артып калган. Оон ыңай, орус эртемденнерге тыва чугааны эки билир кижи херек турган боор. Ындыг база сорулга-биле олар А. А. Пальмбахты Тывага артырган хевирлиг.
1930 чылда 7 айның 1-де ТАР-ның Бижик Коммиссиязы хурал эртирген. Аңаа А. А. Пальмбах “Кол орфографтыг болгаш грамматиктиг дүрүмнер” дугайында илеткел кылган. Ол, илеткелге тыва чугааның үннерин чижеглээш, үн бүрүзүн кандыг үжүк-биле дамчыдарын айыткан. Тыва бижиктиң шынары ол-ла илеткелдиң дүрүмнеринге үндезилеттинген. Тыва бижиктиң дүрүмнери фонетика болгаш морфология принциптеринге тептинген.
Латин бижикти тывалар 1940 чылдарга чедир ажыглаан. 1941 чылдан эгелээш 1943 чылга чедир Тыва Арат Республика кирилл графикалыг бижикче шилчээн.
A a | B ʙ | C c | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ |
H h | I i | J j | Ɉ ɉ | K k | L l | M m | N n |
Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
1932 чылда Ɉ ɉ деп үжүктерни алфавиттен ап каапкан. Ол үжүк думчук-биле адаан аяар ажык эвес үн илередир турган.
Чаа латин бижиктиң орфографтыг дүрүмнери аажок бөдүүн турган. Ынчангаш бижик билбес улус ону дораан өөренип алыр чораан. Ол бижик орус биле тыва үннерни дыка топтуг ылгаптар турган.
|
|
|
Латинчиткен бижик | Кирилл бижик дүрүмү |
---|---|
iştikki | иштики |
taştьkkь | даштыкы |
artьkkь | артыкы |
murnukku | мурнуку |
ystykky | үстүкү |
akkьj | акый |
attaş | аташ |
petti | бети |
piƶeecci | бижээчи |
kattьƶar | катыжар |
kokkaj | кокай |
uttur | утур |
хuussaa | хуусаа |
cettirer | четирер |
şilittiner | шилитинер |
Дыл эртеминде "геминация" деп чүве бар. Ол дээрге кайы бир сөсте дакпырлай азы узадыр адаан ажык эвес үннүң шинчизи-дир! Чижээ, чамдык улус чугаазында "ашак" деп сөстү "ашшак" кылдыр адаар чаңныг боор чүве. Латинчиткен бижик ажыглап турган улус тыва сөстерни адаарының аайы-биле олчаан бижип турган. 1941-1943 чылдарда тывалар кирилл бижикче шилчи берген. Чаа бижик үжүүнүң дүрүмү база өске болган. Ынчангаш чаа дүрүм ёзугаар узадыр адаан ажык эвес үннү, бижиирде чаңгыс үжүк-биле айтыр ужурлуг деп шиитпирлээн. Ындыг хевирлиг өскерилге "мода" ёзугаар болган боор. Тыва бижиктиң дүрүмнерин чогаадып турган улус, "тыва дыл орус дылга дөмей болган болза аа..." деп, күзеп турган боор.
Өк-биле адаар үн | |
---|---|
aat | аът |
ььt | [ыъ:т] |
ook | [оъ:к] |
eet | эът |
kььş | [кыъ:ш] |
өөrt | [өъ:рт] |
Орус эртемденнер өк-биле адаар үннер дугайында чүнү-даа билбес турган. Олар өк-биле адаар үннү ийи дакпыр, азы узайты адаан үн кылдыр дыңнаар турган.
Дараазында Чаа түрк үжүктүг бижикти номдан, 193х чылдың картазындан, ол үениң акша-көпеенден болгаш оон-даа өске чүведен дүжүрүп бижээн.
Uƶunajdan uruk kespes | Ужунайдан урук кеспес |
Чаа түрк алфавиттиг бижик | Амгы кирилл алфавиттиг бижик |
---|---|
TЬВA SADЬƢ -YLETPYRYNYꞐ BAKЬZЬNЬꞐ BILEDI Targazь: Tancaj | Тыва Садыг-Үлетпүрүнүң Банкызының биледи Даргазы: Танчай |
PEŞ AKŞA ON PEŞ KӨPEJEK IJI KӨPEJEK YŞ KӨPEJEK | Беш акша, он беш көпеек, ийи көпеек, үш көпеек |
Bankьnьꞑ biledi polza, aldьn, өrtektiƣ metaldar taştь- kьnьꞑ mөngyny polgaş Tьвa Sadyƣ-Yletpyrynyꞑ Bankьzь- nьꞑ өske pailaktary-pile pydyn хemceeldiƣ хandьrtьnar. | Банкының биледи болза, алдын, өртектиг металлдар дашты- кының мөңгүнү болгаш Тыва Садыг-Үлетпүрүнүң Банкызы- ның өске байлактары-биле бүдүн хемчээлдиг хандыртынар. |
TAR GEOGRAVЬ EGE CADA ŞKOLAZЬꞐGA ƟƟRENIR TEPTER COGAAL KOMITEDI | ТАР Геогравы Эге чада школазынга өөренир дептер Чогаал комитеди ("ТАР Геогравы" деп сөстү амгы тыва дылда "ТАР Географиязы" дээр.) |
TЬВA ARAT RESPUBLIKTIN XEВIR CURUU | Тыва Арат Республиктиң хевир чуруу |
Yys-Xem | Үүс-Хем (амгы Усинскиде “Ус” дээр хем ады-дыр) |
PIJ-XEM KOƵUUNU | Бии-Хем кожууну |
TANDY KOƵUUNU | Таңды кожууну |
ULUƢ-XEM KOƵUUNU | Улуг-Хем кожууну |
TEES-XEM KOƵUUNU | Тес-Хем кожууну |
KӨP-SUƢ-XӨL (Kөpse-Хөl) | Көъп-Суг-Хөл (Көпсе-Хөл) |
CYRMITAƵI | Чүрмит-Тажы. (Чогум, ол сөстү дорт, чара бижиир болза "Чүрмитажи" болу бээр.) |
TAR Ulustuꞑ Picce Xuralьnьꞑ targazy eş Хemcik-ool | ТАР Улустуң Биче Хуралының даргазы эш Хемчик-оол |
А. А. Пальмбах 1930 чылда Тывага артып калгаш башкылап турган. Ооң өөреникчилери нам, арэвэ кежигүннери, чазак улузу, шериг кижилери турган.
Тыва чон чаа бижикти идекпейлиг шиңгээдип аап турган. Бир кижи номчуп, бижип өөренип алгаш-ла баргаш өске улусту база бижип, номчуп өөредип каар турган. Шупту чүве ынчаар-ла улажып туруп берген, улустар бот-боттарынга дузалажыр чораан. Иргит Дыңгыржаа чаа бижикке 500 кижини өөреткен, ол дээш ону “Республика Ордени” биле шаңнаан. Танов Седип-оол 1937 чылда “Caa oruk” деп үжүглел бижээн. 1940 чылга чедир Тыва Арат Республикада чоннуң чартык кезии бижип, номчуп билир апарган турган.
This article uses material from the Wikipedia Тыва article Чаа түрк алфавитке үндезилетинген тыва бижик, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.