Тыва кижи — Үе-дүптен Мурнуу Сибирь девискээринге амыдырап чурттап чораан кижилерниң ажы-төлү, тыва кижи болур.
"Тыва кижи". Адаарда: [дыъва киъжи] дээр.
Хөйнүң санында: 'тывалар', 'тыва чон', 'тыва улус' дээр.
Шаанда Тожу улузу боттарын 'Tuha', азы (хөйнүң санында) 'Tuha-lar' дээр чораан. Тере-Хөлдүң кырганнары боттарын "Туха" дээр турган. Бо үеде колдуунда чүгле Көпсү-Хөл тывалары боттарын "Туха" дээр.
Алдай-Саян чурту.
Мөңге бедик таңдыларлыг, арга-ыяштыг, кургаг изиг ховуларлыг, арыг суглуг, хөлдерлиг оран-дыр.
Амгы үеде тывалар үш күрүне иштинде чуртап чоруурлар.
Тыва дыл. Түрк дыл бөлүүнге хамааржыр. Юнесконуң Чидип турар дылдар Атлазында тыва дылдың туружу — "vulnerable", ол болза тыва дылга "камгалал херек" диген-дир.
Дыл шинчилекчилери Алдай-Саян девискээринде тускай Саян дылдыг улустуң идиомнарын аңгылап алган. Саян дылдыг улустуң идиомнарын 2 улуг бөлүкке чарлыр; хову чер улузунуң дылы, тайга чер улузунуң дылы.
Хову чер улузунуң дылы.
Тайга чер улузунуң дылы.
Тожуларның ёзулуг дылы Улуг-Хем, Хемчик улузунуң дылынга дөмей эвес. Тожуларның ёзулуг чугаазы Тофа, Сойыт биле Тухаларның чугаазынга дөмей. Тере-Хөл улузунуң чугаазы Тожу, Тофа, Сойот-цаатан дылдарга дөмей.
Өк-биле адаар ажык үннер.
Тыва Республикада тываларның чугаазында, Тожуларның чугаазында, Сойот-цаатан биле Уйгур-урянхай дылда бар.
Тере-Хөл диалектизинде, моолда: ховуда чуртап чоруур улустуң чугаазында, көк-мончактарның дылында өк-биле адаар ажык үннер чок.
Бо үеде Тыва Республикада өөредилге талазы-биле тыва литературлуг дыл ажыглаттынып турар. Тыва литературлуг дылдың тургустунган үези 1930-1950 чылдар болур. Тыва литературлуг дыл кырынга солуннар парлаттынып турар, чогаалдар бижиттинип турар.
Оран-таңды дагыыры сарыг-шажын өөредиинге дүүшпес. Улуг ламалар мынча дээр: "Оран ээлеринге чалбарып болбас, чүге-дизе чер-суг ээлери кижилер ышкаш "Сансара" оранында чурттап чоруур чүвелер-дир. Ёзулуг буддист кижи дээрлерден, азалардан дуза албас, сарыг-шажын өөредиин сагып чоруур кижи чүгле үш эртинеден камгалал алыр ужурлуг".
Тыва кижиниң үндезин сүзүү биле сарыг-шажын философиязында таарышпас чүүлдер, чөрүлдээлер бар. Бо бүгүнү эртем-билии чок кижилер таптыг билбес бооп турар.
Этногенез амгы тыва кижини сайгарбайн турар. Этногенез тыва кижиниң өгбелерин шинчилеп турар. Европаның төөгүчүлери боттарының номнарында "кажан-на тыва чон тыптып келген деп айтырыг салып турар". Ындыг хевирлиг айтырыглар салып болбас, чүге-дизе ол анаа хей, хоозун чугаалар-дыр. Тыва чон кайыын-даа тыптып келбээн, тыва кижилерниң тыптып келген үези база чок. Шынын сөглээр болза эртемдээннер чүгле тыва чоннуң этногенезин шинчилеп шыдаар, ол-ла! Кажан мурнуу Сибирьге амгы үениң кижилери көстүп кээрге, ынчан тыва улустуң төөгүзү эгелээн деп болур. Ол болза Үстүү палеолит үези-дир.
Тываларның адa-өгбелеринге Төп Азияның болгаш Мурнуу Сибирьниң төөгүзүнде билдингир Орхон-Енисейниң Көк-Түрктери биле Огуз-Уйгурлар хамaаржыр деп эртемдээннер тодаратканнар.
Үстүү палеолит үезинде тываларның бурунгу өгбелери канчаар чугааланып чораанын эртемдээннер бо үеде тодаргайлап шыдавас. Билиривис болза эрги-шагдан бээр тываларның өгбелери 3 аңгы дылды солуп чугаалажып келген.
Тыва чоннуң генетика талазы-биле ажылдар 2000 чылдарда көстүп эгелээн. СССР үезинде тыва улустуң чүгле хан группазын тодаргайлаар турган. Амгы үеде генетиктер 2 материал ажыглап турар: митохондриалдыг ДНК биле ядролуг ДНК.
Митохондриалдыг ДНК.
Ава кижи таварыштыр оол биле кыс уругже дамчып чоруур. Эр кижи таварыштыр ажы-төлүнче митохондриалдыг ДНК дамчывас.
Ядролуг ДНК.
Адазындан чүгле оглунче салгал дамчып чоруур. Кыс уруглар таварыштыр ядролуг ДНК дамчывас.
Тофалар биле Сойыт чону.
Тофалар Чөөн-Саян дагларның соңгу чартыын эжелей чуртаан, оларның мурнуу чүгүнде тожулар бар. Бо үеде тофа чону Иркутск можунуң Нижнеудинск районунга хамааржып турар.
Сойыт чону база тофалар ышкаш Чөөн-Саян дагларның соңгу чартыын эжелей чуртап чоруур. Бо үеде сойыт чону Бурят республиканың Ока районунда чурттап турар. Сойыт чоннуң соңгу талазында тофа чону чурттап турар, мурнуу талазында Көпсү-Хөлдүң тухалары бар.
This article uses material from the Wikipedia Тыва article Тыва кижи, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.