Mankala: Bir oyun

Ancak oyundaki çukur ve kullanılan taş sayısı milletlere göre değişebilmektedir. Dünyada Mancala, Mankalah, Mangala ve benzeri isimlerle bilinmektedir. Türkiye'de ve Türk dünyasındaki genel adı Köçürme'dir. Oyun, bin yıl önce yazılan Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügat'it Türk adlı kitabında da bu adla geçmektedir. Türkiye'de ve Türk dünyasında; Kale, Kuyu, Kuyu Gayası, Kuyucuk, Mankala, Mangala, Melle Kayası, Güç Oyunu, Gırrık, Tokuz Korgool, Dokuz Kumalak vb. 231 değişik adla bilinmekte ve hâlen oynanmaktadır. Bir iddiaya göre Arapçadaki hareket ettirmek kelimesinden türemiş bir isimdir. Kesin olan Avrupa'ya Türkler vasıtasıyla geçen bir oyun olduğudur. Mankala veya Mangala belirli bir oyunun adı değil, oyunların genel adıdır. Üzerinde farklı sayılarda çukurlar bulunan, genelde tahta bir tabla üzerinde, sayılı misket veya taşlarla oynanır.

Satrancın Batı ülkelerindeki rolünü Asya ve Afrika ülkelerinde satrançla birlikte mankala görür. Satrancın atasının bu oyun olduğu ileri sürülmektedir.

Dünyada 900 civarında adı ve 100 civarında çeşidi olduğu bilinen oyunun Türkiye ve Türk dünyasında 231 adı ve 150'den fazla çeşidi bulunmaktadır. Oyun çeşitliliği kurallara da yansımıştır.

Dünyada hâlen oynanan Mankala her iki yanda altışar oyuk ve birer de kale adı verilen sayı çukuruyla oynanır. Oyunun en kolay oynanabilen bir çeşidinde, oyunun başında 12 oyun çukuruna üçer tane taş (ya da tohum ya da top vb.) bırakılır. İlk oyuncu kendi tarafındaki 6 çukurdan birini seçer ve içindeki taşları, saatin tersi yönünde, sıradaki çukurlara birer birer bırakarak ilerler. Rakip kaleye taş bırakılmaz ve kendi kalenize bıraktığınız her taşı kazanırsınız. Son taşınızı kendi kalenize bırakırsanız bir kere daha oynarsınız. Eğer son taş kendi tarafınızdaki boş oyun çukurlarından birine gelirse bu boş çukurun karşısındaki rakip çukurdaki tüm taşları kazanırsınız ve son bıraktığınız taşla birlikte kendi kalenize geçirirsiniz. Bir taraftaki tüm çukurlar boşaldığında oyun biter ve rakip taraf kalan tüm taşlarını kazanmış sayılır. En çok taşı toplayan oyunu kazanır. Oyun çeşitliliği yüzünden tek bir oyun ve belirli kurallardan söz edilemez ancak Türk Mankala oyunlarında, Türklerdeki kutsal sayılar ve Türk felsefesi belirgindir. Oyunda dokuzar çukur ile yedi veya dokuzar taş bulunur. İlk taş kendi kalesine veya çukuruna bırakılır ki bu baba ocağını temsil eder.

Dokuz taş gibi etrafta ne bulunursa onlarla oynanabildiğinden dünyanın en eski oyunlarından biridir. Afrika’da yerde açtıkları çukurların içinde çakıl taşlarıyla, kum üzerine çizdikleri çemberlerde deniz kabuklarıyla ya da oydukları tahtalar içinde tohumlarla oynarlar. Türkler hayvancılık döneminde keçi, koyun veya develerin kurumuş gübresi olan korgol veya kumalak ile oynarlardı. Kazakistan ve Kırgızistan'da bugün hâlâ bu adlarla (Tokuz Korgool, Dokuz Kumalak) tanınmaktadır.

Memphis, Thebes ve Luxor’da tapınak çatılarındaki taşlara kazınmış çukurlar oyunun milattan 1400 sene önce Eski Mısır'da benzer oyunların oynandığını kanıtlar. Oyunun hesap yapmak ve malları saymak için kullanılan tablalar üzerinden geliştirildiği zannedilmektedir. Sümerlerden kalan benzer tablalar Mezopotamya'da da bulunmuştur. Abdulvahap Kara'nın Kazakistan'daki tespitlerine göre oyunun Türklerdeki geçmişi 4000 yıldır.

2 sıralı Mankala tahtası ekvatorun kuzeyinde, 4 sıralısı güneyinde yaygın olmak üzere pek çok çeşidi tüm Afrika’da oynanmaktadır. Oyun XIX. yy. Sömürgecilik Faaliyetleri ile taşınan köleler aracılığıyla Karayipler ve Güney Amerika’nın doğu kıyısına da yayılmıştır. Hindistan, Sri Lanka, Endonezya, Malezya ve Filipinler'de de çeşitleri vardır.

Afrika'da wari, warri, ware, walle, awari, aware, awaoley, awele, oware, owari, wouri, bao, soro, mangola, gabata, mulabalaba, ayo ve sadeqa gibi farklı isimlerle anılmaktadır. Bu isimlerin bazıları belli mankala çeşitlerinin isimleridir. En tanınmışları Nijerya’dan Ayo ve Batı Afrika ile Karayipler’de oynanan Wari’dir.

Mankala çeşitlerini birbirlerinden ayıran en büyük fark sıra sayısıdır. 2, 3 ve 4 sıralı olmak üzere üçe ayrılırlar. Gana’dan 2 sıralı Oware dünyada en yaygın mankala türüdür.

İkinci büyük fark oyunun tek turlu, çok turlu ya da Hint usulü oynanmasıdır. Tek turlularda, çukurlardan birindeki taşlar alınır ve sıradaki çukurlara bırakılır. Çok turlularda, son bırakılan taş dolu bir çukura bırakılırsa oyuncu bu çukurdaki taşları alarak tekrar oynar ve son taşını boş bir çukura bırakana kadar oynamaya devam eder. Hint usulünün çok turludan tek farkı son bırakılan çukur değil de takip eden çukurdan oyuna devam edilmesidir ve sıranın karşıdakine geçmesi için son taşın bırakıldığı çukurdan sonraki çukurun boş olması gerekir.

• Dokuz korgol
• Mangala
• Esen korgool