Romen dillerinin Gallo-Romen kolu en dar anlamda Oïl dillerini ve Arpitancayı kapsar.
Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Eylül 2022) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Fakat diğer tanımlar daha geniştir; Oksitan-Romen, Gallo-İtalik ve Reto-Romen dillerini de çeşitli şekillerde kapsar.
Gallo-Romen | |
---|---|
Coğrafi dağılım |
|
Sınıflandırma | Hint-Avrupa
|
Alt bölümler |
|
Ana dili Gallo-Romen dili olanların haritası |
Eski Gallo-Romence, MS 842'de Strazburg Yeminlerinin yazıldığı iki dilden biriydi.
Gallo-Romen grubu şunları içerir:
Genellikle Gallo-Romen'e dahil edilen dil grupları şunlardır:
Bazı dilbilimcilerin (Pierre Bec, Andreas Schorta, Heinrich Schmid, Geoffrey Hull) görüşlerine göre Reto-Romen ve Gallo-İtalik, "Reto-Cisalpin" veya "Padanya" denilen tek bir dilsel terimde birleşirler. Bu grup, İtalyan özelliklerinin yüzeysel ve ikincil olduğu kabul edilen Venedikçe ve İstriotçayı da içerir.
Gallo-Romen dillerinin ne kadar uzağa yayıldığı hangi dillerin gruba dahil edildiğine göre önemli derecede değişir. En dar tanımda dahil edilenler (Oïl dilleri ve Arpitanca) tarihi olarak Fransa'nın kuzey yarısında, Flandre'nin bölümlerinde, Alsas'ta, Loren'in bölümlerinde, Belçika'nın Valon bölgesinde, Manş Adaları'nda, İsviçre'nin bölümlerinde ve Kuzey İtalya'da konuşulmuştur.
Bugün tek bir Gallo-Romen dili (Fransızca) bu coğrafi bölgenin çoğunu - Fransa'nın Romen olmayan bölgeleri de dahil - domine etmekte ve denizaşırı olarak da yayılmış durumda.
En geniş tanımında bu bölge Güney Fransa'yı, Doğu İspanya'daki Katalonya, Valensiya ve Balear Adaları'nı, Andorra ve Kuzey İtalya'nın daha büyük bir kısmını kapsar.
Gallo-Romen dilleri, Romen dilleri arasında genellikle en yenilikçi ve en az korumacı olarak görülürler. Kuzey Fransa - Modern Fransızcaya dönüşen Oïl dilinin Orta Çağ'daki bölgesi - merkeziydi. Gallo-Romen'in karakteristik özelikleri çoğunlukla erkenden gelişti, zamanla nehir ve kara yollarından yayılarak en aşırı belirtileriyle Oïl dilinde göründü. Halen daha yazı ve kültürün taşıyıcısı olan Klasik Latinceyi anlamakta neredeyse tamamen yetersiz kalan Romen dili konuşanlarının belli bir bölgede yerel yazı geliştirmeye mecbur kalması, Kuzey Fransa'da en eski yerel Romen yazısını ortaya çıkardı.
Gallo-Romen dilleri genellikle /-a/ dışındaki tüm vurgusuz son ünlülerin kaybıyla özdeştirilirler (en önemlileri, son /-o/ ve /-e/'nin kaybıdır). Fakat, son ünlünün kaybı imkansız bir son kümenin (ör. /tr/) oluşmasına yol açtığında kayıp ünlünün yerine yeni bir ünlü türer, genellikle de bu /e/ olur. Çoğunlukla aynı değişiklikler bir ünsüzle kapanmış son hecelerde de olmuştur. Fakat Arpitanca, hece sonu kümesinden sonraki orijinal son ünlüyü genellikle korumuştur, ör. quattuor > quatro (Fransızca quatre).
Ayrıca İlkel Eski Fransızcada, Klasik Latincenin üçüncü tekil /t/'si çoğunlukla korunurken son hecedeki /e/'nin kaybı erkenden yaşanmıştı. venit "o gelir" > /ˈvɛːnet/ (Romen ünlü değişiklikleri) > /ˈvjɛnet/ (ikili ünlüleşme) > /ˈvjɛned/ (yumuşama) > /ˈvjɛnd/ (Gallo-Romen son ünlü kaybı) > /ˈvjɛnt/ (son ötümsüzleşme). Başka yerlerde son ünlü kaybı daha sonradan yaşanmıştı veya da korunmamış /t/ daha önceden kaybolmuştu (İtalyanca etkisinden olabilir).
Güney Oksitan-Romen dışındaki Gallo-Romen dilleri oldukça yenilikçidir, daha korumacı olan diğer dillerle kıyaslandığında Fransızca ve bazı Gallo-İtalik diller en aşırı sesbilimsel değişiklikler için birbirleriyle yarışır. Örneğin; hepsi /sɛ̃/ diye okunan Fransızca sain, saint, sein, ceint, seing "sağlıklı, kutsal, göğüs, o süsler, imza" (Latince sānum, sanctum, sinum, cingit, signum).
Fakat diğer yönlerden Gallo-Romen dilleri korumacıdır. Dillerin çoğunun eski aşamaları; yalın (nominatif) ve çekim (oblik) durumundan oluşan iki durumlu sistemi, tamamen işaretli isimleri, sıfat ve belirleyicileri korumalarıyla ünlüdür. Bu özellikler neredeyse doğrudan Latincenin yalın ve belirtme durumundan ve korunan bir dizi farklı çekimli sınıf ve düzensiz biçimden miras alınmıştır.
Normal düzene karşın, Oïl merkezine yakın olan diller durum sistemini en iyi şekilde korurken uzak diller (zamirler dışında durum sistemini önceden kaybetmiş dillere yakın olanlar) erkenden kaybetmişti. Örneğin, durum sistemi Eski Oksitancada 13. yüzyıla kadar korunurken Eski Katalancada çoktan kaybolmuştu, iki dil arasında çok fazla fark olmamasına rağmen.
Oksitan grubu; birçok dilek/isteme kipinin ve geçmiş zaman fiillerinin sonlarına yenilikçi bir /g/ getirmesi ve sıradışı bir [ð] (Latince ünlülerarası -d-) sesinin gelişimi ile bilinir, ki bu ses bazı çeşitliliklerde ünlülerarası öndamaksallaşmış -c- ve -ty- 'den gelen [dz] ile kaynaşmıştır.
Aşağıdaki tablolar Fransızcanın geçirmiş olduğu geniş sesbilimsel değişklikleri gösteren iki örneği göstermektedir (yeniden oluşturulmuş Batı Romence biçimlerinden bile daha korumacı olan İtalyanca saputo ve vita ile kıyaslayın).
Dil | Değişim | Biçim | Telaffuz |
---|---|---|---|
Klasik Latince | - | sapv̄tvm | /saˈpuːtũː/ |
Halk Latincesi | Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı | sapv̄tvm | /saˈputũ/ |
Batı Romence | Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama | sabudo | /saˈbudo/ |
Gallo-Romence | son ünlülerin kaybı | sabud | /saˈbud/ |
ikinci yumuşama | savuḍ | /saˈvuð/ | |
son ötümsüzleşme | savuṭ | /saˈvuθ/ | |
yuvarlak ünlü yakınındaki /v/'nin kaybı | seüṭ | /səˈuθ/ | |
Eski Fransızca | /u/'nun önleşmesi | seüṭ | /səˈyθ/ |
dişsil sürtünmelilerin kaybı | seü | /səˈy/ | |
Fransızca | ünlü boşluğunun çöküşü | su | /sy/ |
Dil | Değişim | Biçim | Telaffuz |
---|---|---|---|
Klasik Latince | - | vītam | /ˈwiːtãː/ |
Halk Latincesi | Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı | vītam | /ˈβitã/ |
Batı Romence | Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama | vida | /ˈvida/ |
Eski Fransızca | ikinci yumuşama, son /a/'nın /ə/'ya yumuşaması | viḍe | /ˈviðə/ |
dişsil sürtünmelilerin kaybı | vie | /ˈviə/ | |
Fransızca | son /ə/ sesinin kaybı | vie | /vi/ |
Aşağıdakiler Gallo-Romen dillerinin öne çıkan özellikleridir:
Gallo-İtalik dillerin diğer İtalyan dilleriyle bazı ortak özellikleri vardır:
Eski Fransızca | Oïl dilleri | Arpitanca | Oksitan-Romen dilleri | Gallo-İtalik dilleri | Reto-Romen dilleri | ||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Fransızca | Tourangeau | Galloca | Normanca | Pikardca | Valonca | Oksitanca | Katalanca | Piyemontece | Ligurca | Lombardca | Emilya-Romanyolca | Romanşça | Ladince | Furlanca | |||
'1' | yn / ynə un / une | ɶ̃ / yn un / une | ɶ̃ / œ̃n eun / eune | ɶ̃ / yn un / une | ɶ̃ / øn eun / eune | ɛ̃ / ɛ̃n un / unne | õ / õk on / onk | jɔ̃ / jɔna yon / yona | y~yn / yno un / una | un / una un / una | yn / yna un / una | yn / yna un / una | vyn / vyna vün / vüna | on / ona on / ona | yn / yna ün / üna | un / una un / una | un / une un / une |
'2' | døs deux | dø deux | dœʲ deus | du doux | dø deus | dø deus | dø deus | du / due dôx ~ dôex | dus~du / duos dos / duas | dos / duas dos / duas | dui / due doi / doe | dui / due doi / doe | dy / dɔ dü / do | du / dau du / dau | dus / duas dus / duas | dui / dys dui / düs | dɔi / dos doi /dos |
'3' | trois trois | tʀwa trois | treʲ trais | trɛ trais | tʁɛ treis | tʁwɛ troés | tʀwe troes | tʀe três | tres~tre tres | tres très | tre tre | trei trei | tri tri | tri tri | trais~trai trais | trai trai | tre tre |
'4' | kwatrə quatre | katʀ quatre | kat quat'e | katʀ quatre | kɑt quate | kɑt quate | kɑt cate | katʀə quatro | kwatre~katre quatre | kwatrə quatre | kwatr quatr | kwatru quatru | kwater quater | kwater quater | kwatər quater | kater cater | kwater quater |
'5' | sink cinc | sɛ̃k cinq | sɛ̃ŋ cing | sɛ̃k cinq | ʃɛ̃k chinq | ʃɛ̃k chinc | sẽk cink | sɛ̃ cinq | sink~ʃink cinc | sink cinc | sink sinch | sink sinch | sink sinch | sink sinch | tʃink tschinc | tʃink cinch | tʃink çinch |
'6' | sis six | sis six | si six | si six | si six | sis sis | ʃiʃ shijh | si sièx | sieis~ʃieis~siei~ʃiei sieis | sis sis | ses ses | seis seis | ses ses | sis sis | ses ses | sis sis | sis sis |
'7' | sɛpt sept | sɛt sept | sjat siept | sɛt sept | sɛt sept | sɛt sɛt | sɛt sèt | se sèpt | sɛt~se set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set |
'8' | ɥit~øt huit~heut | ɥit huit | œt heut | øt heut | ɥit huit | ɥit uit | yt ût | ɥit huite | ueit~uetʃ~vøt ueit~uech~veut | buit~vuit~uit vuit~huit | øt heut | øt heut | vut vut | ɔt ôt | ɔt ot | ɔt ot | vɔt vot |
'9' | nøf neuf | nœf neuf | nœ neu' | nuf nouf | nøf neuf | nøf neuf | nu nou | nu nôf | nɔu nou | nɔu nou | nøf neuf | nøf neuf | nœf nœf | nof nôf | nɔuf nouf | nyf nüf | nuf nuf |
'10' | dis dix | dis dix | di dix | di dix | di dix | dis dis | diʒ dijh | di dièx | des~de des | deu deu | des des | deʒ desc | des des | diz diz | deʒ desch | diʒ disc | dis dis |
This article uses material from the Wikipedia Türkçe article Gallo-Romen dilleri, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Aksi belirtilmedikçe içeriğin kullanımı CC BY-SA 4.0 lisansı kapsamında uygundur. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Türkçe (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.