พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี

2392 – 3 ธันวาคม พ.ศ. 2456) พระนามเดิม หม่อมราชวงศ์แก้วกัลยา เป็นพระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร กับหม่อมจิ๋ม เป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี
พระวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นตรี
ประสูติ	พ.ศ. 2392
สิ้นพระชนม์	3 ธันวาคม พ.ศ. 2456
พระสวามี	หม่อมเจ้าเดช นพวงศ์ (2409–2456)
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร
พระมารดา	หม่อมจิ๋ม

พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี ประสูติเมื่อ พ.ศ. 2392 เมื่อแรกประสูตินั้นเป็น หม่อมราชวงศ์แก้วกัลยา ซึ่งได้รับพระราชทานพระนามจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีนามลำลองว่า แก้ว เป็นพระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร ต้นราชสกุลสุประดิษฐ ซึ่งในขณะนั้นยังเป็นหม่อมเจ้าสุประดิษฐ พระโอรสในเจ้าฟ้ามงกุฎ ต่อมาเมื่อเจ้าฟ้ามงกุฎขึ้นเสวยราชสมบัติเป็นพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หม่อมเจ้าสุประดิษฐจึงเลื่อนขึ้นเป็นพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้า ส่วนหม่อมราชวงศ์แก้วกัลยา พระธิดา ก็เลื่อนเป็น หม่อมเจ้าแก้วกัลยาตามพระบิดา ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระกรุณาชุบเลี้ยงหม่อมเจ้าแก้วกัลยา ซึ่งเป็นพระราชนัดดาดุจพระเจ้าลูกเธอในพระองค์ โดยโปรดเกล้าฯ ให้เข้าแห่ต่อท้ายกระบวนแห่ในพระราชพิธีโสกันต์ของพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี, พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา และพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าประภัศร

พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี ได้รับพระราชทานพระนาม และหีบหมากเสวยลงยา และได้รับพระมหากรุณาธิคุณต่างๆ อีกหลายประการ จากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หม่อมเจ้าแก้วกัลยาทรงรับราชการฝ่ายใน เป็นพระพี่เลี้ยงในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ตั้งแต่เสด็จพระราชสมภพจนกระทั่งเจริญพระชนมพรรษาได้ 10 พรรษา ครั้นต่อมาเมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชหฤทัยรำลึกถึงคุณความดีของหม่อมเจ้าแก้วกัลยาที่ทรงทำหน้าที่พระอภิบาลพระองค์มาโดยมิได้บกพร่อง จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระอิสริยยศเป็น "พระวรวงษ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี" ทรงศักดินา 3000

พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี เสกสมรสกับหม่อมเจ้าเดช นพวงศ์ พระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส เมื่อ พ.ศ. 2409 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวส่งบัตรเชิญงานเสกสมรสระหว่างหม่อมเจ้าเดชกับหม่อมเจ้าแก้วกัลยาให้ทอมาส ยอช นอกส ส่งต่อแก่นายพลเรือโท ยอช กิง ถือเป็นบัตรเชิญงานแต่งที่เก่าสุดของประเทศไทย

พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 3 ธันวาคม พ.ศ. 2456 สิริพระชันษา 64 ปี โดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงษ์วรเดช เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์ ในการพระราชทานน้ำสรงพระศพ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระโกศราชวงศ์ แวดล้อมด้วยเครื่องสูง 5 ชั้น เป็นพระเกียรติยศ โดยมีพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดราชาธิวาสราชวรวิหาร เมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม พ.ศ. 2457

พระอิสริยยศ

• พ.ศ. 2392 – 2 เมษายน พ.ศ. 2394 : หม่อมราชวงศ์แก้วกัลยา
• 2 เมษายน พ.ศ. 2394 – 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 : หม่อมเจ้าแก้วกัลยา
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 – 3 ธันวาคม พ.ศ. 2456 : พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแก้วกัลยาณี

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2455 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายใน)
• พ.ศ. 2447 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 3 (ม.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2453 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)