สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

2403 - 13 มิถุนายน พ.ศ. 2471) เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เป็นพระโสทรานุชาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์
เจ้าฟ้าชั้นพิเศษ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
เสนาบดีกระทรวงกลาโหม
ดำรงตำแหน่ง	8 สิงหาคม พ.ศ. 2444 - 11 ธันวาคม พ.ศ. 2453
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
ถัดไป	พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช
ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ
ดำรงตำแหน่ง	1 เมษายน พ.ศ. 2435 – 16 มีนาคม พ.ศ. 2439 1 เมษายน พ.ศ. 2442 – 8 สิงหาคม พ.ศ. 2444
ถัดไป	พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช
ประสูติ	11 มกราคม พ.ศ. 2403 พระบรมมหาราชวัง ประเทศสยาม
ทิวงคต	13 มิถุนายน พ.ศ. 2471 (68 ปี) วังบูรพาภิรมย์ ประเทศสยาม
หม่อม	หม่อมเลี่ยม ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมสุ่น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมลับ ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมเยี่ยม ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา หม่อมย้อย ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา
พระบุตร	14 พระองค์
ราชสกุล	ภาณุพันธุ์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี
ลายพระอภิไธย

สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ชาววังมักเอ่ยพระนามอย่างลำลองว่า "สมเด็จพระราชปิตุลาฯ" ส่วนชาวบ้านมักออกพระนามว่า "สมเด็จวังบูรพา" เพราะทรงมีวังชื่อว่า "วังบูรพาภิรมย์" ซึ่งก็คือตำแหน่งที่เป็นย่านวังบูรพาในปัจจุบัน ตามพระประวัตินั้น ทรงเป็นจอมพลในรัชกาลที่ 7 ที่ทหารรักมาก เล่ากันมาว่าพวกทหารมักจะแบกพระองค์ท่านขึ้นบนบ่าแห่แหนในวาระที่มีการฉลองต่าง ๆ เช่น ฉลองคล้ายวันประสูติ เป็นต้น

เป็นผู้ให้กำเนิดกิจการไปรษณีย์ในประเทศไทย เป็นต้นราชสกุลภาณุพันธุ์

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี พระองค์ประสูติเมื่อวันพุธ เดือนยี่ แรม 4 ค่ำ ปีมะแม เอกศก จุลศักราช 1221 ตรงกับวันที่ 11 มกราคม พ.ศ. 2403 ณ พระตำหนักที่ประทับเดิมของสมเด็จพระศรีสุลาลัย ภายในพระบรมมหาราชวัง สมเด็จพระชนกนาถทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดการสมโภชขึ้นเมื่อพระชันษาได้ 3 วัน และสมโภชเดือน ตามลำดับ ณ พระตำหนักที่ประสูติ

พระองค์มีพระโสทรเชษฐาและพระโสทรเชษฐภคินีรวม 3 พระองค์ ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล โสภณภควดี กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์

เมื่อพระชันษาได้ 2 ปี พระมารดาเสด็จสวรรคต ต่อมาพระบิดาเสด็จสวรรคตขณะพระชันษาได้ 10 ปี พระองค์เป็นผู้โปรยข้าวตอกในกระบวนแห่พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโดยมีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์เป็นผู้โยง

เมื่อพระชันษาได้ 12 ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีการแห่รับพระสุพรรณบัฏเป็น สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ และโปรดเกล้าฯ ให้มีพระราชพิธีโสกันต์ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เมื่อพระองค์มีพระชันษาได้ 13 ปี หลังจากนั้น พระองค์ผนวชเป็นสามเณร ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยมีสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ แล้วเสด็จออกไปประทับ ณ พระตำหนักปั้นหยา วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร ซึ่งเป็นพระตำหนักที่ประทับเดิมของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อครั้งที่พระองค์ออกผนวช เมื่อครบพรรษาจึงลาผนวช

พระองค์ทรงเริ่มต้นการศึกษาเล่าเรียนในสำนักของครูผู้หญิงแล้วทรงเริ่มศึกษาด้วยพระองค์เองเรื่อยมา หลังจากนั้นจึงทรงเล่าเรียนหนังสือขอมและบาลีที่สำนักพระยาปริยัตติธรรมธาดา (เปี่ยม) เมื่อผนวชเป็นสามเณร พระองค์ทรงวิชาทางพุทธศาสตร์ในสำนักสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร

หลังจากนั้น พระองค์ทรงศึกษาวิชาการทหารในสำนักกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ตั้งแต่ พ.ศ. 2415 และทรงศึกษาวิชาภาษาอังกฤษในสำนักของมิสเตอร์ เอฟ.ยี. แปตเตอร์ซัน ที่โรงเรียนทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ซึ่งตั้งอยู่บริเวณริมประตูพิมานไชยศรีชั้นนอกภายในพระบรมมหาราชวัง และทรงเรียนวิชาภาษาไทยเพิ่มเติมจากสำนักพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) รวมทั้งศึกษาแบบอย่างราชการพระราชประเพณีในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์

พระองค์ทรงได้รับการโปรดเกล้าฯ รับราชการทหารครั้งแรกในตำแหน่งนายทหารพิเศษแต่งเครื่องยศชั้นนายร้อยโท กรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินประพาสสิงคโปร์ (ครั้งที่ 2) และพม่าส่วนของอังกฤษตลอดประเทศอินเดีย รวมทั้งหัวเมืองขึ้นของกรุงสยามตามชายทะเลฝั่งตะวันตกของแหลมมลายู ต่อมาในปี พ.ศ. 2431 ได้รับพระราชทายศเป็น นายพลเอก

ทรงดำรงตำแหน่งสำคัญเช่น รัฐมนตรี และองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว องคมนตรีและนายกองเอกในกองเสือป่า ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว อภิรัฐมนตรีและองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เสนาบดีกระทรวงกลาโหม จเรทัพบก จเรทหารทั่วไป ผู้บัญชาการกรมทหารเรือ อธิบดีกรมไปรษณีย์โทรเลข เป็นต้น

หนังสือค๊อตข่าวราชการ

สมเด็จเจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ทรงประทับอยู่ ณ ตำหนักหอนิเพทพิทยาคม ริมประตูศรีสุนทร ในพระบรมมหาราชวัง ซึ่งเป็นสถานที่ที่ทรงศึกษาภาษาอังกฤษร่วมกับเจ้านายที่เป็นพระเจ้าน้องยาเธอพระองค์อื่น ๆ เมื่อยังทรงพระเยาว์ ต่อมาแม้การสอนภาษาอังกฤษที่นั่นจะยกเลิกไป แต่เจ้านายก็ยังเสด็จไปชุมนุมกันที่ตำหนักหอนิเพทพิทยาคม

สมเด็จเจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ได้ทรงชักชวนพระเจ้าน้องยาเธอบางพระองค์ ช่วยกันจดข่าวในพระราชสำนักแต่ละวันมาพิมพ์เผยแพร่เป็นหนังสือพิมพ์ข่าวรายวัน เจ้านายที่ทรงร่วมจดข่าวในครั้งเริ่มแรกมี 6 พระองค์ คือ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษฎาภินิหาร พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ พระองค์เจ้าทองแถมถวัลยวงศ์ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ หนังสือข่าวเล่มแรกพิมพ์ออกเผยแพร่เมื่อวันอาทิตย์ ที่ 26 กันยายน พ.ศ. 2418 ใช้ชื่อภาษาอังกฤษว่า "COURT" ซึ่งแปลว่า พระราชสำนัก ต่อมาใน พ.ศ. 2419 จึงใช้ชื่อภาษาไทยว่า ข่าวราชการ ในเวลาต่อมาจึงเรียกว่า หนังสือค๊อตข่าวราชการ

สมเด็จเจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ทรงดำริให้มีคนเดินส่งหนังสือแก่ผู้รับหนังสือทุก ๆ คน ทุก ๆ เช้า โดยคิดเงินค่าสมาชิก และเมื่อคนส่งหนังสือไปส่งหนังสือที่บ้านสมาชิกผู้ใดแล้ว ผู้นั้นจะฝากจดหมายส่งถึงสมาชิกผู้หนึ่งผู้ใดก็ได้ โดยจะต้องซื้อแสตมป์ปิดจดหมายของตนที่จะฝากไปส่งและลงชื่อของตนเองทับแสตมป์แทนตราเพื่อให้เป็นแสตมป์ที่จะนำไปใช้อีกไม่ได้ แสตมป์นั้นทำเป็นพระรูปเหมือนอย่างที่พิมพ์ไว้ข้างหน้าหนังสือ COURT ขายดวงละอัฐและให้ซื้อได้จากโรงพิมพ์หนังสือข่าวราชการ ราคาค่าจ้างส่งจดหมายมีอัตราต่างกัน ถ้าอยู่ในคูพระนครชั้นใน ติดแสตมป์หนึ่งอัฐ ถ้านอกคูพระนครออกไป ผู้ส่งต้องติดแสตมป์ 2 อัฐ

กิจการไปรษณีย์

การจัดส่ง หนังสือ COURT และ หนังสือข่าวราชการ ของคนส่งหนังสือที่ทำหน้าที่รับส่งจดหมายระหว่างสมาชิกด้วย นับเป็นจุดเริ่มของการมี บุรุษไปรษณีย์ และการใช้แสตมป์ติดบนจดหมายที่สมาชิกของหนังสือ COURT และหนังสือข่าวราชการส่งถึงกัน จึงเป็นจุดเริ่มของการไปรษณีย์ขึ้นในประเทศไทย เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชประสงค์ให้มีการไปรษณีย์และโทรเลขขึ้นในประเทศไทย ทรงเห็นว่าสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช มีพระทัยใส่ในเรื่องการไปรษณีย์ จึงมีพระราชดำรัสสั่งให้สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ตั้งกรมไปรษณีย์ และกรมโทรเลข ขึ้นเมื่อวันที่ 4 สิงหาคม พ.ศ. 2426 ทรงได้รับตำแหน่งอธิบดีกรมไปรษณีย์ และกรมโทรเลข เป็นพระองค์แรกของประเทศไทย ต่อมาในปี พ.ศ. 2441 ทั้ง 2 กรมนี้ได้รวมเป็นกรมเดียวกัน มีชื่อใหม่ว่า กรมไปรษณีย์โทรเลข

 

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ประชวรพระโรคพระอันตะอักเสบมาหลายวัน จนเสด็จทิวงคตในวันที่ 13 มิถุนายน พ.ศ. 2471 เวลา 18.27 น. ณ ตำหนักวังบูรพาภิรมย์ สิริพระชันษา 68 ปี 153 วัน วันต่อมาเวลา 17.10 น. พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ มาพระราชทานน้ำสรงพระศพ เจ้าพนักงานเชิญประกอบพระโกศทองรองทรงบนแว่นฟ้าสามชั้น แวดล้อมด้วยเครื่องสูง 5 ชั้น 10 องค์ ชุมสาย 4 แถว แล้วทรงทอดผ้าไตร 40 พับ พระสงฆ์มีพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ทรงเป็นประธาน สวดสดับปกรณ์ ถวายอนุโมทนา แล้วเสด็จฯ กลับมีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม พ.ศ. 2472 ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง

สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นต้นราชสกุลภาณุพันธุ์ เสกสมรสกับหม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา (สกุลเดิม บุนนาค) ธิดาเจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) โดยได้รับการยกย่องให้เป็นสะใภ้หลวง และมีหม่อมอีก 6 คน ได้แก่

• หม่อมเลี่ยม (สกุลเดิม ศุภสุทธิ์) ธิดาหลวงศุภมาตรา (สะอาด ศุภสุทธิ์)
• หม่อมสุ่น (สกุลเดิม ปักษีวงศา)
• หม่อมลับ (สกุลเดิม จาติกรัตน์) ธิดาพระมหาสงคราม (เอี่ยม จาติกรัตน์)
• หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา (สกุลเดิม ยงใจยุทธ) ธิดานายกองนา (ทองดำ ยงใจยุทธ)
• หม่อมเยี่ยม (สกุลเดิม ณ บางช้าง) ธิดาหลวงมหาดไทย (แสง ณ บางช้าง)
• หม่อมย้อย (สกุลเดิม โกมารกุล ณ นคร) ธิดาพระยาศรีสรราชภักดี (หนูเล็ก โกมารกุล ณ นคร)

มีพระโอรส 8 พระองค์ กับ 1 องค์ และมีพระธิดา 3 พระองค์ กับ 3 องค์ รวม 15 พระองค์/องค์ ได้แก่

ราชสกุลภาณุพันธุ์
ลำดับ	พระรูปและพระนาม	เพศ	พระมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์	พระชันษา	คู่สมรส
1	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทิพยสัมพันธ์	ญ.	หม่อมเลี่ยม	7 กรกฎาคม พ.ศ. 2428	26 กรกฎาคม พ.ศ. 2451	23 ปี 19 วัน	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์
2	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช	ช.	หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	7 กันยายน พ.ศ. 2428	22 กรกฎาคม พ.ศ. 2477	48 ปี 318 วัน	หม่อมเจ้าวิไลกัญญา (ราชสกุลเดิม เทวกุล) หม่อมแผ่ว (สกุลเดิม อภัยกุล) หม่อมอรุณ (สกุลเดิม เพ็งเอี่ยม) หม่อมมาลี (สกุลเดิม สุขเจริญ) หม่อมพเยาว์ (สกุลเดิม นายนันท์)
3	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์วัฒนเดช	ช.	หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	7 มีนาคม พ.ศ. 2433	5 พฤษภาคม พ.ศ. 2451	18 ปี 59 วัน
4	หม่อมเจ้า	ญ.	ไม่มีข้อมูล	17 พฤศจิกายน พ.ศ. 2434	1 ธันวาคม พ.ศ. 2434	0 ปี 14 วัน
5	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมเขตรมงคล	ญ.	หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	10 มีนาคม พ.ศ. 2436	23 มกราคม พ.ศ. 2500	63 ปี 319 วัน	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร กรมหลวงลพบุรีราเมศวร์
6	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุริยนเยี่ยมพยับ	ช.	หม่อมสุ่น	14 กันยายน พ.ศ. 2437	19 กันยายน พ.ศ. 2455	18 ปี 5 วัน
7	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพัลลัภดนัย	ช.	หม่อมลับ	16 กันยายน พ.ศ. 2442	2 กรกฎาคม พ.ศ. 2444	1 ปี 290 วัน
8	หม่อมเจ้าแดง	ช.	ไม่มีข้อมูล	23 เมษายน พ.ศ. 2447	23 เมษายน พ.ศ. 2447	0 ปี 0 วัน
9	หม่อมเจ้าไข่มุก	ญ.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	23 เมษายน พ.ศ. 2447	29 ธันวาคม พ.ศ. 2447	0 ปี 250 วัน
10	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารำไพประภา	ญ.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	25 กรกฎาคม พ.ศ. 2450	14 มิถุนายน พ.ศ. 2522	71 ปี 324 วัน	หม่อมเจ้าธานีเสิกสงัด ชุมพล
11	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภัสสรวงศ์	ช.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	20 มิถุนายน พ.ศ. 2452	24 ตุลาคม พ.ศ. 2525	73 ปี 126 วัน	มณี สิริวรสาร (สกุลเดิม บุนนาค) หม่อมอำไพ (สกุลเดิม แสงสุข)
12	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพีรพงศ์ภาณุเดช	ช.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	15 กรกฎาคม พ.ศ. 2457	23 ธันวาคม พ.ศ. 2528	71 ปี 161 วัน	หม่อมซิริล (สกุลเดิม เฮย์คอค) เซเลีย โฮวาร์ด สาลิกา กะลันตานนท์ อรุณี จุลทะโกศล ชวนชม ไชยนันท์
13	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านรเศรษฐสุริยลักษณ์	ช.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	9 ธันวาคม พ.ศ. 2458	22 มีนาคม พ.ศ. 2497	38 ปี 103 วัน
14	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจิรศักดิ์สุประภาต	ช.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	4 กันยายน พ.ศ. 2460	12 กันยายน พ.ศ. 2485	25 ปี 8 วัน	มณี สิริวรสาร (สกุลเดิม บุนนาค)
15	หม่อมเจ้าเล็ก	ญ.	หม่อมเล็ก ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา	5 กันยายน พ.ศ. 2461	11 กันยายน พ.ศ. 2461	0 ปี 6 วัน

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช มีพระนัดดารวม 24 พระองค์/องค์/คน ดังนี้

• พระโอรสในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทิพยสัมพันธ์ 3 พระองค์/องค์ ได้แก่
  • หม่อมเจ้าเกียรติ
  • พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาทิตย์ทิพอาภา
  • หม่อมเจ้ารังษิยากร อาภากร

• พระโอรสธิดาในพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช 9 องค์ ได้แก่
  • สวรรณา วิชัยรัตน์ ประสูติแต่หม่อมแผ่ว
  • หม่อมเจ้าภาณุเทวัญ ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมเจ้าวิไลกัญญา
  • หม่อมเจ้าพันธุ์ภาณุ ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมอรุณ
  • ประภาพันธุ์ กรโกสียกาจ ประสูติแต่หม่อมมาลี
  • หม่อมเจ้าอรุณแสงไข ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมอรุณ
  • หม่อมเจ้าสุริยพันธุ์ ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมมาลี
  • หม่อมเจ้านิพัทธพันธุพงศ์ ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมพเยาว์
  • พันธุ์วโรภาส เศวตรุนทร์ ประสูติแต่หม่อมมาลี
  • หม่อมเจ้าอุทัยกัญญา ภาณุพันธุ์ ประสูติแต่หม่อมพเยาว์
• พระโอรสในพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงเฉลิมเขตรมงคล 3 พระองค์ ได้แก่
  • พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล
  • พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร
  • พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ

• พระโอรสธิดาในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารำไพประภา 2 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์เรืองรำไพ อิศรางกูร
  • หม่อมราชวงศ์หทัยธานี ชุมพล

• พระโอรสธิดาในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภัสสรวงศ์ 4 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์อรมณี นิเวศน์มรินทร์ เกิดแต่มณี สิริวรสาร
  • หม่อมราชวงศ์พันธุรังษี ภาณุพันธุ์ เกิดแต่หม่อมอำไพ
  • หม่อมราชวงศ์อนุพันธ์ ภาณุพันธุ์ เกิดแต่หม่อมอำไพ
  • หม่อมราชวงศ์สุดารัตน์ ณ นคร เกิดแต่หม่อมอำไพ
• พระโอรสธิดาในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพีรพงศ์ภาณุเดช 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์พีรเดช ภาณุพันธุ์ เกิดแต่เซเลีย โฮวาร์ด
  • หม่อมราชวงศ์ระพีพร บุญยะมาน เกิดแต่หม่อมชวนชม
  • หม่อมราชวงศ์พีรานุพงศ์ ภาณุพันธุ์ เกิดแต่หม่อมชวนชม

• พระโอรสในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจิรศักดิ์สุประภาต 2 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์เดชนศักดิ์ ศักดิเดชน์ ภาณุพันธุ์ เกิดแต่มณี สิริวรสาร
  • หม่อมราชวงศ์ทินศักดิ์ ศักดิเดชน์ ภาณุพันธุ์ เกิดแต่มณี สิริวรสาร

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พะย่ะค่ะ/เพคะ

พระอิสริยยศ

• 13 มกราคม พ.ศ. 2402 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 : สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์
• 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - 4 สิงหาคม พ.ศ. 2413 : สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์
• 4 สิงหาคม พ.ศ. 2413 - 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2424 : สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ดำรงราชอิศริยาธิบดีศรีวิสุทธ มหามงกุฎพงษวโรภยาภิชาติ ราชโสทรานุชาธิบดินทร์ ทิพยศิรินทรพิพัฒน์ สุขุมาลรัตนราชกุมาร กรมหมื่นภาณุพันธุวงศ์วรเดช
• 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2424 - 22 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2428 : สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ดำรงราชอิศริยาธิบดีศรีวิสุทธ มหามงกุฎพงษวโรภยาภิชาติ ราชโสทรานุชาธิบดินทร์ ทิพยศิรินทรพิพัฒน์ สุขุมาลรัตนราชนรินทรานุชาธิบดี กรมหลวงภาณุพันธุวงศ์วรเดช
• 22 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2428 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 : สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช พิเศษขัติยศักดิ อรรคอุดมชาติ บรมนราธิราชโสทรานุชาธิบดี สุจริตจารีราชการัณย์ มหันตมหาอุสาหพิริยพหลดลประสิทธิ อเนกพิธคุณากร สุนทรธรรมพิทักษ์ อรรคมโหฬารอัธยาไศรย ศรีรัตนไตรยสรณธาดา อดุลยเดชานุภาพบพิตร
• 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - 14 มีนาคม พ.ศ. 2468 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช พิเศษขัตติยศักดิ์อัครอุดมชาติ ปรมินทรมหาราชโสทรานุชาธิเบนทร์ ปรเมนทรมหาวชิราวุธราชปิตุลา มหันตมหาอุสาห พิริยพหลดลประสิทธิ สุจริตจารีราชการัณย์ สุรพลขันธ์คณาภรณ์ สุนทรธรรมพิทักษ์ อัครมโหฬารัธยาศัย ศรีรัตนตรัยสรณธาดา อดุลยเดชานุภาพพิลาศ ธรรมิกนาถบพิตร
• 15 มีนาคม พ.ศ. 2468 - 13 มิถุนายน พ.ศ. 2471 : สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของประเทศไทยและเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของต่างประเทศต่างๆ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2425 –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า) (ดาราประดับเพชร พ.ศ. 2463)
• พ.ศ. 2412 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2443 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.) (ดาราประดับเพชร)
• พ.ศ. 2455 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎
• พ.ศ. 2461 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีศักดิ์รามาธิบดี ชั้นที่ 1 เสนางคะบดี (ส.ร.)
• พ.ศ. 2456 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2463 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2441 –   เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2444 –   เหรียญบุษปมาลา (ร.บ.ม.)
• พ.ศ. 2447 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2444 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 1 (จ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2453 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 1 (ว.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 1 (ป.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญรัชฎาภิเศกมาลา (ร.ศ.)
• พ.ศ. 2441 –   เหรียญประพาสมาลา (ร.ป.ม.)
• พ.ศ. 2441 –   เหรียญราชินี (ส.ผ.)
• พ.ศ. 2446 –   เหรียญทวีธาภิเศก (ท.ศ.)
• พ.ศ. 2450 –   เหรียญรัชมงคล (ร.ร.ม.)
• พ.ศ. 2451 –   เหรียญรัชมังคลาภิเศก รัชกาลที่ 5 (ร.ม.ศ.5)
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)
• พ.ศ. 2468 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 7 (ร.ร.ศ.7)
• พ.ศ. 2450 – เข็มอักษรเสด็จพระราชดำเนินประพาสยุโรป (เข็มทอง)
• พ.ศ. 2452 – เข็มพระชนมายุสมมงคล ชั้นที่ 1 (ทองคำลงยาราชาวดี)
• พ.ศ. 2454 – เข็มไอยราพต
• พ.ศ. 2456 – เข็มพระบรมรูป ชั้นที่ 1 (ประดับเพชร)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

•   ออสเตรีย-ฮังการี:
  • พ.ศ. 2416 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎสิงโต ชั้นที่ 1
•   โปรตุเกส:
  • พ.ศ. 2421 –   เครื่องเสนาอิสริยาภรณ์แห่งพระคริสต์ ชั้นที่ 1
•   สเปน:
  • พ.ศ. 2422 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อิซเบลลาชาวคาทอลิก ชั้นที่ 1
•   อิตาลี:
  • พ.ศ. 2424 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎอิตาลี ชั้นที่ 1
  • พ.ศ. 2438 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญมอริสและลาซารัส ชั้นที่ 1
•   ฮาวาย:
  • พ.ศ. 2424 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์คาลาคาอัว ชั้นที่ 1
•   ญี่ปุ่น:
  • พ.ศ. 2433 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อาทิตย์อุทัย ขั้นสูงสุดประดับดอกคิริ
•   รัสเซีย:
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นกอินทรีขาว ชั้นที่ 1
•   ปรัสเซีย:
  • พ.ศ. 2439 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นกอินทรีแดง ชั้นที่ 1
•   เบราน์ชไวค์:
  • พ.ศ. 2452 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์สิงโตไฮน์ริช ชั้นที่ 1
•   ฝรั่งเศส:
  • พ.ศ. 2464 –   เครื่องอิสริยาภรณ์เลฌียงดอเนอร์ ชั้นที่ 1

พระสมัญญา

• พระบิดาแห่งการไปรษณีย์ไทย

สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
รับใช้	ไทย
แผนก/สังกัด	กองทัพบกสยาม กองทัพเรือสยาม กองเสือป่า
ชั้นยศ	จอมพล   จอมพลเรือ   นายกองเอก

พระยศทหาร

• นายร้อยโท
• นายพันโทในกรมทหารล้อมวัง ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• นายพลเอก
• 11 ธันวาคม พ.ศ. 2453: จอมพล
• 30 ธันวาคม พ.ศ. 2456: จอมพลเรือ

พระยศเสือป่า

• นายกองเอก
• นายกองตรี

มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช ได้แก่

• สมภพ เบญจาธิกุล จากภาพยนตร์เรื่อง โหมโรง (2547)

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• หนังสือ COURT ข่าวราชการ : ความเชื่อมโยงสู่การก่อกำเนิดไปรษณีย์ไทย

 

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช

ก่อนหน้า		สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช		ถัดไป
จอมพลเรือ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฯกรมพระนครสวรรค์วรพินิต		ผู้บัญชาการทหารเรือไทย (ผู้กำกับราชการกระทรวงทหารเรือ 19 มิถุนายน พ.ศ. 2463 — 31 สิงหาคม พ.ศ. 2465)		นายพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์
นายพลเรือโท พระยาชลยุทธโยธินทร์ (อองเดร ดู เปลซี เดอ ริเชอลิเออ)		ผู้บัญชาการทหารเรือไทย (รั้งตำแหน่งผู้บัญชาการกรมทหารเรือ 29 มกราคม พ.ศ. 2444 — 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2445 ผู้บัญชาการกรมทหารเรือ 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2445 — 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2446 )		จอมพลเรือ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต
พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม		เสนาบดีกระทรวงกลาโหม (พ.ศ. 2444 — พ.ศ. 2453)		จอมพล พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช
พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์		ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ ((วาระที่ 2) 1 เมษายน พ.ศ. 2442 — 8 สิงหาคม พ.ศ. 2444)		จอมพล พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช
จอมพล เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสง-ชูโต)		ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ ((วาระที่ 1) 1 เมษายน พ.ศ. 2435 — 16 มีนาคม พ.ศ. 2439)		พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์