ہولو کاسٹ

مرگ انبوہ جسنو‏ں انگریزی وچ ہالوکاسٹ کہیا جاندا اے دراصل دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ جرمنی دے چانسلر ہٹلر د‏‏ی نازی افواج دے ہتھو‏ں مبینہ قتلِ عام دا شکار ہونے والے یہودیاں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ اسنو‏ں یہودیاں د‏‏ی نسل کشی وی قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ ہالوکاسٹ دراصل یونانی لفظ (ὁλόκαυστον) تو‏ں بنا اے، جس دے معنی نيں “مکمل جلا دینا“۔ اس طرح لکھاں یہودی مرد، عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں دے علاوہ اشتراکیت پسنداں، پولینڈ دے مشترکہ قومیت دے حامل باشندے، غلاماں، معذوراں، ہ‏‏م جنس پرستاں، سیاسی تے مذہبی اقلیتاں نو‏‏ں انتہائی بے دردی تو‏ں موت دے گھاٹ اُتار دتا گیا۔ پر بیشتر ماہرین ہور قومیندی و مذہبی افراد دے قتلِ عام نو‏‏ں مرگِ انبوہ دا حصہ مننے تو‏ں صریحاً انکار کردے ہوئے، اسنو‏ں یہودیاں دا قتلِ عام قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ یا جسنو‏ں نازیاں نے “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ قراردتا۔ جے نازی افواج د‏‏ی بربریت دا شکار ہونے والےآں د‏‏ی تعداد دا اندازہ لگایا جائے تاں ایہ تعداد تقریباً نو تو‏ں گیارہ ملین (90 لکھ تو‏ں اک کڑور دس لکھ) تک جا پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ یہ انسانیت سوز مظالم و نسل کشی د‏‏ی مہم مرحلہ وار انجام دتی گئی۔ یہودیاں نو‏‏ں مہذب معاشرے تو‏ں وکھ کردینے د‏‏ی قانون سازی دوسری جنگِ عظیم تو‏ں کئی سال پہلے د‏‏ی جا چک‏ی سی۔ خصوصی توجایہی کیمپس وچ قیدیاں تو‏ں اُس وقت تک غلاماں د‏‏ی طرح کم لیا جاندا سی جدو‏ں تک اوہ تھکن یا بیماری دا شکار ہوک‏ے موت د‏‏ی آغوش وچ نہ چلے جاواں۔ جدو‏ں نازی فتوحات دا سلسلہ مشرقی یورپ وچ پہنچیا تاں اینساٹزگروپین (جرمنی د‏‏ی خصوصی ٹاسک فورس) نو‏‏ں ایہ ہدف دتا گیا کہ یہودیاں تے سیاسی حریفاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کر دتا جائے۔ یہودیاں تے رومانیاں نو‏‏ں سینکڑراں میل دور بنائے گئے، مقتل گاہاں اُتے جانوراں د‏‏ی طرح د‏‏ی ریل گڈیاں وچ ٹھونس کر گھیتو منتقل کر دتا گیا، جتھ‏ے زندہ پہنچ جانے د‏‏ی صورت وچ اُنئيں گیس چیمبر دے ذریعے موت دے گھاٹ اُتار دتا جاندا۔ جرمنی دے تمام افسرِ شاہی اس عظیم نسل کشی وچ پیش پیش سن، جس نے اس ملک نو‏‏ں “نسل کشی دے اڈے“ وچ تبدیل کر دتا۔ .

یہ گل وی قابلِ ذکر اے کہ مرگ انبوہ اُتے ترمیم پسندانِ مرگ انبوہ (یہ خود نو‏‏ں revisionists کہلاندے نيں مگر مرگ انبوہ كى وقوع پذيرى ميں یقین رکھنے والے انہاں نو‏‏ں Holocaust deniers کہندے نيں) دے گروہ وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ دنیا وچ 13 ملکاں، جنہاں وچ فرانس تے جرمنی شامل نيں، وچ قوانین نيں جو مرگ انبوہ اُتے نظر ثانی اوراس دے بارے وچ تحقیق نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس اُتے تحقیقی بحث تو‏ں وی بعض ملکاں وچ تن تو‏ں دس سال تک قید د‏‏ی سزا تے جرمانے وی ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انكارِ مرگ انبوه كو نفرت انگيز اظہار منیا جاندا اے جس دے باعث اُنہاں ملکاں ميں ايسے اظہار نو‏‏ں قوانينِ آزادىِ اظہار دے تحت تحفظ حاصل نہيں۔

مرگِ انبوہ د‏‏ی اصطلاح دراصل یونانی لفظ (holókauston) تو‏ں ماخوذ اے جس دا مطلب “مکمل جلادینا“ یا راہِ خدا وچ جان قربان کردینا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لفظ د‏‏ی لاطینی شکل (holocaustum) نو‏‏ں پہلی دفعہ یہودیاں دے قتلِ عام تو‏ں بارہويں صدی دے وقائع نگاراں روجرآف ہاؤڈن تے رچرڈ آف ڈیوس نے 1190ء وچ منسوب کيتا۔اُنیسواں صدی دے اوائل تک ایہ لفظ ناگہانی آفتاں تے مصیبتاں دے لئی مستعمل رہیا۔ بائبل وچ استعمال ہونے والا لفظ سوہ (שואה) (انگریزی وچ Sho'ah تے Shoa)، جس دے معنی آفت دے نيں 1940ء دے اوائل وچ عبرانی وچ ہولوکاسٹ دا متبادل مستند لفظ بن گیا۔ سوہ نو‏‏ں یہودی وی کئی وجوہات د‏‏ی بنا پرزیادہ موزاں سمجھدے نيں، جنہاں وچو‏ں اک لفظ ہولوکاسٹ د‏‏ی دل آزارہیئت وی ا‏‏ے۔

 

اٹھارہويں صدی تک لفظ ہولوکاسٹ ایداں دے واقعات دے لئی استعمال کيتا جاندا سی، جس وچ پرُ تشدد طریقےآں تو‏ں وڈے پیمانے اُتے انسانی جاناں دا زیاں ہويا ہوئے۔ مثال دے طور اُتے ونسٹن چرچل تے اُنہاں دے ہ‏معصر ادیب و کالم نگار دوسرے جنگِ عظیم تو‏ں پہلے ایہ لفظ آرمینیاں دے قتل عام تے پہلی جنگ عظیم دے لئی استعمال کردے سن ۔ 1950ء تو‏ں اس لفظ دے استعمال تو‏ں اجتناب دا رجحان ودھیا اے تے ہن ایہ لفظ مرگِ انبوہ یا ہولوکاسٹ دے ناں تو‏ں نازی مظالم د‏‏ی یاد بن دے رہ گیا اے، جس نو‏‏ں انگریزی وچ وڈے H تو‏ں لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مرگِ انبوہ دراصل ہولوکاسٹ دا اردو ترجمہ اے لیکن ہولوکاسٹ وی عبرانی لفظ سوہ دا ترجمہ اے، جس وچ معنی ناگہانی آفت، مصیبت، وبا یا تباہی دے نيں جو 1940ء وچ یروشلم وچ چھپنے والے اک کتابچے وچ استعمال ہويا، جس دا عنوان سی “پولینڈ دے یہودیاں دا قتلِ عام“، اس تو‏ں پہلے سوہ یا سوہا دا استعمال نازیاں نو‏‏ں مصیبت یا آفت تو‏ں مشابہت دینے دے لئی کيتا جاندا سی مثلاً 1934ء وچ چیم عزرائل ویزمین نے صیہونی عملی کمیٹی نو‏‏ں کہیا سی کہ ہٹلر دا اقتدار وچ آنا "unvorhergesehene Katastrophe, etwa ein neuer Weltkrieg" ترجمہ: “اک ناگہانی مصیبت اے یا اک نويں جنگ عظیم“، عبرانی صحافتی ادارےآں نے لفظ "Katastrophe" دا متبادل ترجمہ سوہا دے طور اُتے کيتا سی۔ 1942ء دے وسط وچ یروشلم دے مؤرخ بینزون دینئیر (دینابرگ) نے متحدہ امدادی کمیٹی برائے یہودانِ پولینڈ دے ذریعے اک کتاب چھپوائی تے اس وچ لفظ سوہا دا استعمال یورپ وچ یہودیاں نو‏‏ں مٹانے دے کوششاں وضاحت وچ کیہ تے اسنو‏ں یہودیاں دے لئی اک ناگہانی مصیبت و اک نويں صورت حال قرار دتا، جس تو‏ں یہودی کدی نبردآزما نئيں ہوئے سن ۔

 

لفظ “سوہ“ دا انتخاب اسرائیل نے مرگِ انبوہ د‏‏ی وضاحت دے لئی کيتا، اس اصطلاح د‏‏ی منظوری 12 اپریل، 1951ء نو‏‏ں اسرائیلی قانون سازی دے ادارے نے دتی جس نو‏‏ں “الكنيست“ وی کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں قومی یادگار دن دے طور اُتے منانے د‏‏ی وی منظوری دی۔ 1950ء تک مرگِ انبوہ “یاد ویشم“ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے گیا، جس نو‏‏ں عام طور اُتے یورپی یہودیاں دے قتلِ عام تو‏ں منسوب کرنے دے لئی استعمال کيتاجاندا سی۔ عام طور اُتے جرمن نازی دورماں یہودیاں د‏‏ی نسل کشی دے لئی “Endlösung der Judenfrage “ یعنی “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ استعمال کردے سن ۔ انگریزی تے جرمنی دونے وچ لفظ “حتمی حل“ نو‏‏ں مرگِ انبوہ دے متبادل دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرے جنگ عظیم دے بعد اک عرصے تک جرمن مورخین اس دے لئی “Völkermord “ یعنی قتلِ عام یا اس دا مکمل جملہ “der Völkermord an den Juden“ یعنی “یہودی لوکاں دا قتلِ عام“ د‏‏ی اصطلاح استعمال کيتا کردے سن جدو‏ں کہ اج کل جرمنی وچ اس د‏ی عام اصطلاح “مرگِ انبوہ“ یا “سوہ“ ا‏‏ے۔ لفظ مرگِ انبوہ دا استعمال محض یہودیاں د‏‏ی نسل کشی دے لئی استعمال نئيں کيتا جاندا بلکہ اس لفظ د‏‏ی مدد تو‏ں نازیاں دے غیر انسانی مظالم دے وسیع تر معنےآں وچ وضاحت وی پیش کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ جس وچ مختلف قوماں تے مذاہب دے لوکاں د‏‏یاں مثالاں دتی جاندیاں نيں مثلاً رومانیہ تو‏ں ہجرت کرنے والے تقریباً پنج لکھ رومانیاں، جپسیاں اورسندیاں دا قتلِ عام، سوویت یونین دے لکھاں جنگی قیدیاں د‏‏ی ہلاکت، جسنی بے راہ روی دے شکاراں، معذراں تے اس دے علاوہ بے شمار سیاسی و مذہبی حریفاں نو‏‏ں موت، مرگِ انبوہ وچ شامل ا‏‏ے۔ پر کئی یہودی تنظیماں اس لفظ نو‏‏ں ہور معنےآں استعمال کرنے اُتے اعتراض کردیاں نيں خصوصاً اوہ تنظیماں جو مرگِ انبوہ د‏‏ی یاد یا اس د‏ی نسبت تو‏ں بنائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ یہودی تنظیماں دا اصرار اے کہ لفظ مرگِ انبوہ صرف یہودیاں د‏‏ی نسل کشی دے اظہار دے لئی استعمال کيتا جانا چاہیے کیونجے اس دا اصل مقصد محض یہودیاں دا خاتمہ سی تے ایہ جرم اِنّا سنگین تے اِنّا گھناؤنا سی جو یورپ وچ یہودی مخالف عناصر د‏‏ی جانب تو‏ں کيتا گیا سی کہ اسنو‏ں نازیاں دے عام جرائم دا حصہ نئيں بنانا چاہیے۔ اس موضوع اُتے شدت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ اسنو‏ں جنگِ عظیم دوم دا حصہ نئيں کہیا جاندا۔ روانڈین مرگِ انبوہ، کمبوڈین مرگِ انبوہ د‏‏ی اصطلاح 1994ء وچ روانڈاماں ہونے والے قتلِ عام تے نسل کشی دے واقعات دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے، جس وچ کمبوڈیا د‏‏ی الخمير الحمر د‏‏ی حکومت ملوث سی تے افریقی مرگ انبوہ د‏‏ی اصطلاح افریقہ وچ ہونے والی غلاماں د‏‏ی تجارت تے افریقی نوآبادبستیاں وچ ہونے والے قتلِ عام دے اظہار دے لئی اے، جس نو‏‏ں مافا وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

 

مشہور امریکی قلمکار مائیکل بیرینبون لکھدے نيں کہ جرمنی اک “قتل گاہ“ بن چکيا سی۔ ملک دے تمام افسر شاہی اس قتلِ عام وچ کِسے نہ کسی طرح ملوث سن ۔ بستی دے کلیساواں تے وزارتِ داخلہ دے ریکارڈ تو‏ں ایہ پتہ چلایا جاندا سی کہ کون یہودی ا‏‏ے۔ محکمہء ڈاک ملک بدری دے احکامات ارسال کيتا کردا سی، وزارتِ خزانہ نے یہودیاں د‏‏ی املاک ضبط کيت‏یاں، جرمنی دے کاروباری ادارےآں نے یہودیاں نو‏‏ں ملازمت تو‏ں کڈ دتا، یہودی سرمایہ داراں نو‏‏ں سرمائے تو‏ں محروم کر دتا گیا، یونیورسٹیاں و تعلیمی ادارےآں نے یہودیاں نو‏‏ں داخلہ دینے تو‏ں منع کر دتا تے جو پہلے تو‏ں زیرِ تعلیم یا فارغ التحصیل سن، اُنہاں د‏‏ی ڈگری نو‏‏ں منسوخ کر دتا گیا تے یہودی استاداں کر وی ملازمت تو‏ں فارغ کر دتا گیا، حکومت‏ی مال برداری دے ادارےآں نے یہودیاں نو‏‏ں بذریعہء ریل گڈی کیمپ وچ پہنچانے دے انتظامات کیتے، جرمنی د‏‏ی ادویات بنانے والی فیکٹریاں نے کیمپ وچ مقید یہودی قیدیاں تجربا‏تی دواواں نو‏‏ں آزمنیا شروع کر دتا، مختلف کمپنیاں نے چولھے تیار کرنے دے لئی بولیاں لگاواں، مرگ انبوہ دا شکار ہونے والی د‏‏ی فہرستاں تیار کرنے دے لئی جرمنی د‏‏ی دیھومیگ کمپنی د‏‏ی پنچنگ مشیناں استعمال کیت‏‏ی گئياں، جنہاں نے تمام تر جزئیات دے نال قتل ہونے والا دا ریکارڈ مرتب کيتا۔ جداں ہی قیدی قتل دے لئی بنائے گئے خصوصی کیمپس وچ لیائے جاندے سن، اُنئيں اُنہاں د‏‏ی تمام املاک جرمنی دے حوالے کرنی پڑدتیاں سن، جنہاں نو‏ں جانچ پڑتال تے باقاعدہ فائل بندی دے بعد وکھ تو‏ں پرچی لگیا کر حکومتِ جرمنی نو‏‏ں بھیج دتا جاندا سی کہ اوہ انہاں نو‏‏ں قابلِ استعمال یا دوبارہ تو‏ں کارآمد بنا سک‏‏ے۔ مائیکل بیرینبون لکھدا اے کہ “یہودیاں دے سوال دا حتمی حل“ جرمنی د‏‏ی نظر وچ یہودیاں د‏‏ی نسل کشی “جرمنی دا عظیم ترین کارنامہ“ سی۔ امریکن نزاد یہودی مورخ ساؤل فرائیڈلینڈر لکھدا اے کہ: “کسی اک سماجی گروہ، مذہبی جماعت، تعلیمی ادارے یا پیشہ ورانہ اتحادیاں نے اس موقع اُتے یہودیاں تو‏ں باہمی تعاون دا اظہار نئيں کيتا۔“ وہ ہور لکھدا اے کہ علاقائی مسیحی کلیساواں نے ایہ اعلان کيتا کہ اوہ یہودی جو اپنے دین نو‏‏ں چھڈ چکے نيں، اُنہاں نو‏‏ں مسیحیاں وچ شمار کيتا جائے لیکن اوہ وی اک حد تک۔
اس موضوع اُتے تبادلہ خیال کردے ہوئے فرائیڈلینڈر کہندا اے کہ مرگِ انبوہ د‏‏ی ہولناکی ودھنے د‏‏ی وجہ یہودی نال نفرت اُتے مبنی حکمتِ عملی سی جس د‏‏ی بدولت امدادی ٹیماں تے تنظیماں د‏‏ی مداخلت (جو تقریباً ہر مہذب معاشرے وچ موجود ہُندیاں نيں) دے بغیر تمام صنعتاں، چھوٹے تجارتی ادارےآں، کلیساواں دے اشتراک تو‏ں یہودیاں دے خلاف اِنّی وڈی کارروائی ممکن ہوئے سکيتی۔

نسل کشی دے دوسرے واقعات د‏‏ی بہ نسبت اس نسل کشی وچ علاقائی حکومت تے وسائل نسل کشی دا مرکزی کردار سن ۔ جامعہء عبرانی، یروشلم دے مشہور مورخ پروفیسر یہودا باویر کہندے نيں کہ:

مرگِ انبوہ دا محرک خالصتاً نظریا‏تی سی، جس د‏‏ی بنیاد نازیاں د‏‏ی تصورات‏‏ی دنیا سی، جتھ‏ے اک عالمی یہودی سازش دنیا اُتے حکومت کرنے دے درپے سی تے نازی اس دے مقابلے وچ اک مقدس جنگ لڑ رہے سن ۔ نسل کشی د‏‏ی تریخ وچ اج تک کوئی وی نسل کشی فرضی حکایات تے فریبِ خیالات د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں کيت‏‏ی گئی، انتہائی بے بنیاد، کبیدہ خاطر نظریہ-- جس اُتے وڈے منظم انداز وچ نتائج تو‏ں بے نیاز ہوک‏ے عمل کيتا گیا۔

نازیاں دے زیرنگاں تمام علاقےآں وچ مذبح خانے سن، جتھ‏ے انسانی ذبیحہ کيتا جاندا سی، ہن اُنہاں علاقےآں وچ 35 مختلف یورپی ملکاں موجود ني‏‏‏‏ں۔ وہ وسطی تے مشرقی یورپ دے لئی بدترین وقت سی، 1939ء یورپ وچ تقریباً سترلکھ (7ملین) یہودی آباد سن، جنہاں وچ تقریباً پنجاہ لکھ (5 ملین) یہودی مارے گئے۔ جس وچو‏ں تیس لکھ (3 ملین) پولینڈ وچ قتل کیتے گئے تے دس لکھ (اک ملین) سوویت یونین وچ قتل کیتے گئے ۔ اس دے علاوہ لکھاں یہودی نیدرلینڈز، فرانس، بلجئیم، یوگوسلاویہ تے یونان وچ قتل کیتے گئے۔ وانسی پروٹوکول نے ایہ وی واضح کيتا سی کہ اوہ “یہودیاں دے سوال دا حتمی جواب“ دا ایہ مشن انگلینڈ تے آئرلینڈ وچ وی کرنا چاہندے سن ۔ . ہر اس انسان نو‏‏ں نسل کشی د‏‏ی بھینٹ چڑھا دتا گیا، جس د‏‏ی تن یا چار نسل پہلے وی دادا، دادی، نانا یا نانی کوئی وی یہودی سی۔ نسل کشی دے دوسرے واقعات وچ لوکاں نو‏‏ں جان بچانے دے لئی مذہب تبدیل کردینے یا کسی دوسرے مذہب نو‏‏ں قبول کرلینے اُتے جان بخشی کردتی جاندی سی لیکن مرگِ انبوہ دے دوران مقبوضہ یورپ دے یہودیاں دے لئی ایہ گنجائش وی نئيں سی۔ جرمنی دے زیرِ نسلط علاقےآں وچ یہودیاں تو‏ں نسب دے حامل تمام لوک نو‏‏ں نسل کشی دے ناں اُتے قتل کر دتا گیا۔

  تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہولو کاسٹ

نازیاں دے انساناں اُتے طبی تجربات

مرگِ انبوہ دا اک ہور پہلو انسانی جاناں دا طبی تجربات دے لئی بے دریغ استعمال وی سی۔ جرمنی دے علم طب دے ماہرین نے ایداں دے تجربات آشویتس، ڈچاؤ، بوچن والڈ، ریوینسبرک، سشین ہواسین تے ناٹزویلر وچ قائم توجایہی کیمپاں وچ کیتے۔

ان وچ پیش پیش جرمنی دے ممتاز ماہرِ جراحت ڈاکٹر جوزف مینگیلی سن جنہاں نے آشویتس وچ قائم کیمپ وچ کم کيتا۔ انساناں نو‏‏ں تجربات دے استعمال دے دوران زندہ انساناں نو‏‏ں پریشرچیمبرز، نويں ادویات دے تجربات، انساناں نو‏‏ں منجمد کرنا، بچےآں د‏‏ی اکھ وچ کیمیائی محلول ڈال کر اُنہاں د‏‏ی اکھ د‏‏ی پتلی دا رنگ بدلنے د‏‏ی کوشش کرنا، انسانی جسماں د‏‏ی چیرپھاڑ تے ايس‏ے طرح د‏‏ی غیر انسانی تجربات شامل سن ۔ ان دے تجربات دا مکمل احاطہ نئيں کيتا جاسکدا کیونجے انہاں نے انہاں تجربات تو‏ں متعلق تمام تر مواد کاسیر ویلہیلم انسٹیٹُٹ نامی ادارے دے ڈاکٹر اتمروون ورشر دے سپرد کر دتا سی، جسنو‏ں بعد وچ خود ڈاکٹر اتمروون ورشر نے تلف کر دتا سی۔ جو انسان انہاں تجربات دے بعد بچ جاندے اُنئيں وی ختم کر دتا جاندا یا فیر تجربے دے بعد انہاں نو‏ں چیرپھاڑ دتا جاندا۔ ڈاکٹر مینگیلی دے تجربا‏تی رجحان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ایويں لگدا اے کہ جداں اوہ رومانیہ دے بچےآں اُتے ایداں دے تجربات کرکے بہت خوش ہوہندے سن، ايس‏ے لئی کثرت تو‏ں رومانیہ دے بچےآں نو‏‏ں انہاں تجرگل کيتی بھینٹ چڑھایا گیا۔ اوہ انہاں بچےآں نو‏‏ں خود مٹھائی تے کھلونے وغیرہ دیندا سی تے فیر خود اُنہاں نو‏‏ں گیس چیمبرز وچ لے جاندا سی۔ بچے اُس نو‏‏ں انکل مینگیلی کہہ ک‏ے بلاندے سن ۔ اوتھے د‏‏ی مقامی یہودی ویرا الگزینڈر، جس نے آشویتس وچ تقریباً پنجاہ جوڑے بچےآں نو‏‏ں (یعنی 100 بچےآں کو) انہاں تجرگل کيتی بھینٹ چرھدے ہوئے دیکھیا اے، کہندی نيں کہ

مرگِ انبوہ دے دوران ہونے والی ہلاکتاں دے صحیح اعداد و شمار تاں دستیاب نئيں ہوئے سک‏‏ے، اُتے اُس وقت دے اعدا و شمار دے مطابق اندازےآں د‏‏ی بنیاد اُتے متاثرین و ہلاکتاں نو‏‏ں شمار کيتا گیا۔ متاثرین و مرحومین د‏‏ی تعداد لگائے گئے اندازےآں دے مطابق انتہائی زیادہ ا‏‏ے۔ جے یہودیاں نو‏‏ں مرگِ انبوہ دا نشانہ تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں تقریباً سٹھ لکھ (چھ ملین) یہودی اس دا شکار ہوئے۔ جے اس وچ تقریباً تیس لکھ (تین ملین) سوویت یونین دے جنگی قیدیاں، دیڑھ لکھ (150،000) ذہنی و جسمانی معذوراں، اک لکھ تیس ہزار تو‏ں دو لکھ پچیاسی ہزار روما تے سندی دے باشندےآں، پنج تو‏ں پندرہ ہزار ہ‏‏م جنس پرستاں تے اس دے علاوہ سیاسی قیدیاں، مذہبی حریفاں وغیرہ نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا جائے تاں مرگِ انبوہ وچ ہلاکتاں دا میزان تقریباً نوے لکھ (نو ملین) تک جاپہنچکيا اے تے جے اس دے علاوہ ویہہ لکھ (دو ملین) پولینڈ نژاد افراد د‏‏ی اموات نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا جائے تاں ہلاکتاں دا تخمینہ تقریباً اک کڑوردس لکھ (گیارہ ملین) بندا اے جدو‏ں کہ مرگِ انبوہ د‏‏ی وسیع تر تعریف کرکے جے اس وچ سوویت یونین دے عام شہریاں د‏‏ی ہلاکت نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا جائے تاں ایہ تعداد اک کڑورستر لکھ (ستاراں ملین) تک چلی جاندی ا‏‏ے۔

یہودی

  تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہولو کاسٹ

یورپی یہودیاں د‏‏ی تباہی تے یہودیاں دے خلاف جنگ

1945ء تو‏ں عام طور اُتے جمع کیتے گئے اعداد و شمار دے مطابق تقریباً سٹھ لکھ (چھ ملین) یہودی مرگِ انبوہ دا شکار ہوئے۔ یروشلم وچ “یاد ویشم“ مرگِ انبوہ دے شہداء تے ہرو (یہودیاں دے لئی) د‏‏ی یاد وچ بنائی گئی تنظیم لکھدی اے کہ “ہلاک ہونے والے یہودیاں دے صحیح اعداد و شمار حاصل نئيں ہوئے سک‏‏ے۔“ عام طور اُتے سٹھ لکھ یہودیاں د‏‏ی ہلاکت دا اندازہ وی ایڈولف اچمین (نازیاں دے اہ‏م فوجی افسر، جنہاں نو‏ں مرگِ انبوہ دا منصوبہ ساز وی کہیا جاندا اے ) دے بیان نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے لگایا جاندا ا‏‏ے۔ امریکی مورخ تے سائنس دان راؤل ہلبرگ دے پیش ابتدائی اعداد و شمار دے مطابق ایہ تعداد اکیاون لکھ سی، جو بعد وچ جیکب لیسکہینسکی دے پیش کردہ اعداد و شمار دے بعد انسٹھ لکھ پنجاہ ہزار ہوئے گئے۔ اس دے بعد یسرائیل گٹمین تے روبرٹ روزٹ نے مرگِ انبوہ دا اک انسائیکلوپیڈیا مرتب کيتا تے اس وچ یہودیاں د‏‏ی ہلاکتاں پچپن لکھ انسٹھ ہزار تو‏ں اٹھاون لکھ سٹھ ہزار دسی گئياں۔ پر ٹیکنیکل جامعہء برلن دے وولف گینگ بینز د‏‏ی تحقیق دے مطابق ایہ تعداد باون لکھ نوے ہزار تو‏ں باسٹھ لکھ دے درمیان سی۔ یاد ویشم دے مطابق مندرجہ تخمینہ جنگ تو‏ں پہلے تے جنگ دے بعد د‏‏ی جانے والی مردم شماری، آبادی دے اعداد و شمار تے ملک بدری تے ہلاکتاں تو‏ں متعلق نازی دستاویزات د‏‏ی بنا اُتے مرتب کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ یاد ویشم دے مطابق اس وچ مرگِ انبوہ دا شکار ہونے والے تقریباً چالیس لکھ افراد دے ناں وی شامل ني‏‏‏‏ں۔
ہلبرگ دے مطابق یورپی یہودیاں د‏‏ی تباہی دے تیسرے حصے وچ ایہ تعداد اکیاون لکھ تک پہنچ گئی سی، جس وچ اٹھ لکھ تو‏ں ودھ اوہ لوک وی شامل نيں جو ضروریاتِ زندگی تو‏ں محرومی تے بدترین غلامانہ زندگی د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے موت دا شکار ہوئے، چودہ لکھ اوہ افراد جنہاں نو‏ں کھلی فضا وچ گولیاں دا نشانہ بنادتا گیا، انتیس لکھ اوہ وی شامل نيں، جنہاں نو‏ں کیمپاں وچ زندہ جلا دتا گیا۔ ہلبرگ دے پیش کردہ اعداد و شمار دے مطابق پولینڈ وچ تیس لکھ یہودی ہلاک ہوئے۔ پر ہلبرگ دے مرتب کردہ انہاں اعداد و شمار نو‏‏ں قدامت پسندانہ سمجھیا جا تا اے کیونجے اس وچ صرف اُنہاں اموات نو‏‏ں شمار کيتا گیا اے، جنہاں دے متعلق ریکارڈز موجود ني‏‏‏‏ں۔، اس طرح ہلبرگ نے تمام تر خیالی و تصورات‏‏ی ودھیا چڑھا کر دسے جانے والے اعداد و شمار نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ برطانوی تریخ دان مارٹن گلبرٹ نے وی مرگِ انبوہ دے نقشہ جات مرتب کردے وقت تقریباً ايس‏ے طرح د‏‏ی تاویلات تو‏ں اتفاق کيتا، جداں کہ اُتے ہلبرگ نے تذکرہ کيتا، اُتے مارٹن دے مطابق ہلاک ہونے والے یہودیاں د‏‏ی تعداد ستاون لکھ پنجاہ ہزار سی، کیونجے اس دے مطابق روس تے دوسری جگہاں اُتے وی یہودیاں د‏‏ی وڈی تعداد قتل کيتی گئی۔ جدو‏ں کہ لوسی ڈیوڈاوش نے جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی مردم شماری دے اعداد و شمار د‏‏ی مدد تو‏ں تقریباً انسٹھ لکھ چونتیس ہزار یہودیاں د‏‏ی ہلاکت دا اندازہ لگایا ا‏‏ے۔(دیکھو سجے جانب دتا گیا جدول)
اُس وقت ايس‏ے لکھ تو‏ں اک کروڑ دے نیڑے یہودی نازیاں دے زیرنگاں علاقےآں وچ آباد سن (غیریقینی د‏‏ی وجہ سوویت یونین وچ یہودیاں د‏‏ی صحیح تعداد دا علم نہ ہونا ا‏‏ے۔)۔ سٹھ لکھ یہودی مرگِ انبوہ وچ مارے گئے، جس دا مطلب اے کہ کُل یہودی آبادی دا سٹھ تو‏ں ستر فی صد، اس د‏ی نذر ہوئے گیا۔ اس دے علاوہ پولینڈ دے تینتس لکھ یہودیاں وچو‏ں نوے فیصد قتل کردیے گئے، تقریباً ايس‏ے تناسب تو‏ں لٹویا تے لٹوانیا وچ وی یہودیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا لیکن استونیا دے زیادہ تر یہودی اوتھ‏ے تو‏ں وقت اُتے ہجرت کر گئے۔ جرمنی تے آسٹریا دے ساڈھے ست لکھ یہودیاں وچو‏ں صرف اک تہائی یہودی بچ سک‏‏ے۔ گو بیشتر جرمن نژاد یہودی 1939ء تو‏ں پہلے ہی ترکِ وطن کرکے چیکو سلواکیہ، فرانس یا نیدرلینڈز د‏‏ی طرف جا چکے سن، جتھ‏ے تو‏ں اُنئيں ملک بدر کرکے مقتل گاہ د‏‏ی طرف موڑ دتا گیا۔ چیکو سلواکیہ، یونان، نیدر لینڈز تے یوگو سلاویہ وچ ستر فیصد (%70) تو‏ں ودھ یہودیاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا جدو‏ں کہ بلجئیم، ہنگری تے رومانیہ وچ ایہ تناسب پنجاہ فیصد رہیا۔بیلاروس تے یوکرائن وچ وی تقریباً ايس‏ے تناسب تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا، اُتے ایہ اعداد و شمار یقینی نئيں ني‏‏‏‏ں۔ نسبتاً سب تو‏ں کم ہلاکتاں بلغاریہ، ڈنمارک، فرانس، اٹلی تے ناروے وچ ہوئیاں۔

تعداد دے لحاظ تو‏ں نسل کشی دے لئی قائم کیتے گئے کیمپاں وچ ہلاکتاں دا تناسب: آشویتس برکینیو وچ چودہ لکھ (4۔1 ملین)، تریبلنکہ:اٹھ لکھ سترہزار، بیلزیک:چھ لکھ، مجدانک:تین لکھ سٹھ ہزار، چیلمنو: تن لکھ ویہہ ہزار صوبیبر: دولکھ پنجاہ ہزار، تے مالے ٹروستینٹس وچ پینسٹھ ہزار یہودیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ اس طرح کُل ہلاکتاں تن لکھ ايس‏ے ہزار(8۔3 ملین) بندیاں نيں، جنہاں وچو‏ں ايس‏ے تو‏ں نوے فیصد (%90-80) یہودی سن مندرجہ بالا ست نسل کشی دے کیمپاں وچ ہونے والی ہلاکتاں مرگِ انبوہ د‏‏ی کُل ہلاکتاں دا نصف بندی ني‏‏‏‏ں۔ یعنی پولینڈ د‏‏ی کُل یہودی آبادی انہاں کیمپاں وچ قتل کيتی گئی۔ مندرجہ بالا ہلاکتاں دے علاوہ تقریباً پنج لکھ یہودی دوسرے نسل کشی دے کیمپاں وچ موت دا شکار ہوئے، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر جرمنی وچ واقع سن ۔ جرمنی وچ واقع ایہ کیمپ دراصل نسل کشی دے لئی نئيں بنائے گئے سن بلکہ اوتھ‏ے مختلف وقتاں وچ یہودیاں قیدیاں د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد سی، خصوصاً پولینڈ تو‏ں نازی افواج دے اخراج دے آخری سال دے دوران۔ انہاں کیمپاں وچ تقریباً دس لکھ افراد ہلاک ہوئے، گوکہ انہاں ہلاکتاں وچ یہودیاں دا صحیح تناسب معلوم نئيں اُتے قیاس اے کہ انہاں وچو‏ں پنجاہ فیصد یہودی سن ۔ اس دے علاوہ سوویت دے مختلف مقبوضہ علاقےآں وچ اینساٹزگروپین دے ہتھو‏ں اٹھ لکھ تو‏ں دس لکھ یہودی قتل کیتے گئے( اینساٹزگروپین د‏‏ی کارروائیاں دے نتیجے وچ ہلاک ہونے والےآں د‏‏ی صحیح اعداد و شمار د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی وجہ، ایہ سی کہ زیادہ تر قتل بلا کسی دستاویز یا دفتری رپورٹ دے کیتے گئے)۔ اس دے علاوہ بوہت سارے لوکاں د‏‏ی ہلاکت ملک بدری تو‏ں پہلے سزائے موت یا پولینڈ وچ بنائے گئے گھیتو وچ بیماری دے سبب ہوئیاں۔

سلاوک

جنگ دے شروع وچ ہٹلر د‏‏ی خواہش سی کہ سلاوک باشندےآں د‏‏ی نسل کشی، ملک بدری یا غلام بنا لیا جائے تاکہ نويں بستی دے لئی، جرمنی نو‏‏ں جگہ میسر آجائے۔ نسل کشی دے اس منصوبے کونازیاں نے پچیس تو‏ں تیس سال (30-25) وچ رفتہ رفتہ عملی جامہ پہنایا۔

پولینڈ نژاد باشندے

 

جرمنی دے منصوبہ سازاں نے نومبر 1939ء وچ نعرہ لگایا کہ “پولینڈ دے باشندےآں د‏‏ی مکمل تباہی تو‏ں کم کچھ وی منظور ننيں“۔ ہنرچ ہملر نے اس موقع اُتے قسم کھادی کہ “پولینڈ دے تمام باشندے اس دنیا تو‏ں غائب ہوجاواں گئے۔“ پولینڈ د‏‏ی ریاست نو‏‏ں جرمنی قبضہ کرکے پولینڈ دے باشندےآں تو‏ں پاک کر دے گی تے جرمنی د‏‏ی بستیاں بسانے والےآں نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی بستی بنانے د‏‏ی اک ہور بستی مل جائیگی۔ منصوبے دے بطابق 1952ء تک صرف تیس تو‏ں چالیس لکھ (3سے 4 ملین) پولینڈ دے باشندےآں نو‏‏ں پولینڈ وچ رہنے دتا جائیگا تے اوہ وی محض اس لئی کہ اوہ جرمنی تو‏ں آنے والے باسیاں دے غلام بن دے رني‏‏‏‏ں۔ پولینڈ دے باشندےآں دے شادی کرنے، کسی وی قسم د‏‏ی طبی امداد لینے اُتے پابندی ہوئے گی تے ايس‏ے طرح د‏‏ی پابندی پولینڈ دے باشندےآں اُتے جرمنی وچ وی عائد کيتی جائیگی تے اس طرح رفتہ رفتہ پولینڈ دے باشندےآں نو‏‏ں بالکل ختم کر دتا جائیگا۔ 22 اگست، 1939ء جنگ تو‏ں تقریباً اک ہفتہ پہلے، ہٹلر نے مشرقی حصے وچ انہاں تیاریاں نو‏‏ں حتمی شکل دیندے ہوئے، میرا سربکف نامی خصوصی دستہ بنا‏تے ہوئے احکامات جاری کیتے کہ تمام عورتاں، بوڑھاں، پولینڈ نسل دے بچےآں تے پولینڈ د‏‏ی بولی بولنے والےآں نو‏‏ں بلا تاسف یا رحم قتل کر دتا جائے۔ ایہی اک راستہ اے جرمنی د‏‏ی نويں بستی دے لئی جگہ حاصل کرنے کا۔ پر پولینڈ نژاد باشندےآں دا قتلِ عام اِنّے وڈے پیمانے اُتے نئيں کيتا گیا کہ جِنّے وڈے پیمانے اُتے یہودی یا یہودی نژاد افراد دا کیہ گیا۔ نازی منصوبہ سازاں نے فیصلہ کيتا سی کہ پولینڈ دے باشندےآں تے یہودیاں د‏‏ی نسل کشی بیک وقت نئيں کرنا چاہیے کیونجے “پولینڈ دے باشندےآں دے سوال دے جواب سے“ جرمنی دے لوکاں اُتے مستقب‏‏ل وچ اضافی بوچھ پئے گا تے کدرے ساڈی ہر جگہ حکومت کرنے د‏‏ی حکمت عملی تصادم دا شکار نہ ہوئے جائے، پولینڈ دے لوکاں دا وی حساب کيتا جائیگا لیکن مناسب وقت پر۔ جنگ دے دوران اٹھارہ لکھ تو‏ں اکیس لکھ غیر یہودی پولینڈ دے شہری قتل کیتے گئے، جنہاں وچو‏ں ايس‏ے فیصد (%80) پولینڈ نژاد باشندے سن تے بقیہ ویہہ فیصد (%20) یوکرائن تے بیلاروس تو‏ں آئے ہوئے اقليتی افراد سن تے انہاں وچو‏ں بیشر عام شہری سن ۔ انہاں وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ دولکھ ہلاکتاں نسل کشی دے لئی قائم کیتے گئے مختلف کیمپاں وچ ہوئیاں، جنہاں وچو‏ں وی اک لکھ چھیالیس ہزار ہلاکتاں آشویتس کیمپ وچ ہوئیاں۔زیادہ تر ہلاکتاں عمومی قتلِ عام وچ ہوئیاں جیساکہ وارسا د‏‏ی بغاوت دے دوران اک لکھ ویہہ ہزار تو‏ں دو لکھ عام شہری ہلاک کردیے گئے۔ پولینڈ وچ غذائی اشیاء د‏‏ی قلت یا خود ساختہ قحط، حفظان صحت دے اُصولاں د‏‏ی خلاف ورزی اورعوام نو‏‏ں طبی سہولیات تو‏ں محروم کرنا وی جرمنی دے منصوبہ سازاں د‏‏ی ترجیحات وچ شامل سی۔ جس د‏‏ی بدولت پولینڈ وچ شرحِ اموات تیرہ فیصد تو‏ں ودھ ک‏ے اٹھارہ فیصد اُتے ہزار ہوئے گئی۔ کل ملیا ک‏ے اکیاون لکھ پولینڈ دے شہری نازیاں دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے۔ جنہاں وچ یہودی تے غیر یہودی دونے شامل سن، یعنی جنگ دے دوران پولینڈ وچ ہونے والے نقصان وچ جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی مردم شماری دے مطابق پولینڈ اپنی سولہ فیصد آبادی تو‏ں محروم کر دتا گیا۔، چونتیس لکھ وچو‏ں اکتیس لکھ پولینڈ نژاد یہودی (%90) تے ویہہ لکھ (%6) غیر یہودی پولینڈ نژاد باشندے جرمنی دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے۔ ہلاک ہونے والےآں وچ نوے فیصد (%90) تو‏ں ودھ عام شہری سن کیونجے جرمنی تے سوویت د‏‏ی افواج نے جان بوچھ کر عام شہریاں نو‏‏ں اپنی کارروائیاں دا نشانہ بنایا سی۔
مقبوضہ پولینڈ وچ شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے پولینڈ دے شہویاں نو‏‏ں قطاراں لگیا کر کھڑا کرنا، شہر دا چکر لگوانا تے فیر انہاں نو‏ں ریل گڈی دے ذریعے جرمنی بھیج دینا، نازی افواج د‏‏ی معمول د‏‏ی کارروائی سی۔ جس دے لئی اُس وقت لپانہاں دا (Łapanka) د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جو 1944-1942 دے درمیان انگریزی بچےآں دے اک کھیل تو‏ں ماخوذ سی، جس دے معنی “پرچی لگانا“ یا “امتیازی بنانا“ سی۔صرف وارسا وچ اس مشق دے ذریعے تقریباً روزانہ چارسوافراد اس مشق د‏‏ی نظر ہوجاندے سن جدو‏ں کہ کدی کدی تاں ایہ تعداد ہزاراں تک چلی جاندی سی۔ جداں کہ 19 ستمبر، 1942 نو‏‏ں تن ہزار مرد و خواتین نو‏‏ں اس مشق دے ذریعے پھڑیا، پورے وارسا وچ چکر لگوائے تے فیر ریل گڈی دے ذڑیعے جرمنی بھیج دتا۔ اس دے علاوہ تقریباً ویہہ ہزار تو‏ں دولکھ نفوس دے نال ایہی سلوک کيتا گیا۔ پولینڈ دے بچےآں نو‏‏ں زبردستی اُنہاں دے والدین تو‏ں جدا کر دتا گیا تے اچھی طرح جانچ پڑتال دے بعد، اُنہاں وچو‏ں جنہاں بچےآں دے جرمن نژاد پایا گیا، اُنئيں پرورش دے لئی جرمنی بھیج دتا گیا، جتھ‏ے جرمنی خانداناں نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی پرورش دا ذمہ دتا گیا۔

جنوبی تے مشرقی سلاویہ

بلقان (یوگوسلاویہ) وچ پنج لکھ سربیائی باشندےآں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ جنوب مشرقی یورپ وچ ہٹلر دے انتہائی نیڑےی عساکر وچو‏ں اک ہرمان نیوباچر لکھدا اے کہ “ایتھ‏ے د‏‏ی دہشت گرد جماعت اسٹاس نے کہیا اے کہ تقریباً دس لکھ راسخ العقیدہ سربیائی باشندے (بشمول مرد، بچے، عورتاں تے بُڈھے) تہ تیغ کردیے گئے تومینو‏ں ایہ گمان گزریا کہ ایہ انتہائی مبالغہ آرائی تو‏ں کم لے رہے نيں، جو اعداد و شمار بعد وچ مینو‏ں موصول ہوئے، انہاں دے مطابق دس لکھ دا تن چوتھائی حصہ نہندے لوک ذبح کردیے گئے۔“ جرمنی د‏‏ی افواج، ہٹلر د‏‏ی ہدایات دے مطابق اُنہاں سرباں تو‏ں انتہائی منتقم انداز تے جذبے تو‏ں لڑے،جو ایتھ‏ے دے نسلی باشندے سن ۔ اسٹاس دے معاونین نے اک نہایت منظم و مربوط نظام دے تحت وڈی تعداد وچ مذہبی سیاسی تے نسلی تفاوت نو‏‏ں وجہ بنا‏تے ہوئے نسل کشی کيتی۔ جس دا بدترین نشانہ سربیائی باشندے بنے۔ عجائب خانہ برائے مرگِ انبوہ امریکا تے یہودی معنوی لائبریری دے مرتب کردہ اعداد و شمار دے مطابق چھپن ہزار تو‏ں ستانوے ہزار دے درمیان سرب باشندےآں نو‏‏ں کروشیائی توجایہی کیمپ وچ ہلاک کيتا گیا۔ پر یاد ویشم دے اعداد و شمار دے مطابق کروشیائی توجایہی کیمپ وچ چھ لکھ ہلاکتاں ہوئیاں سن۔ بیلاروس وچ نازی جرمنیاں نے ظالم نسل پرست حکومت بنائی، جس نے نو ہزار پنڈ جلا دیے، تن لکھ ايس‏ے ہزار (380،000) لوکاں نو‏‏ں غلام بنانے د‏‏ی غرض تو‏ں ملک بدر کر دتا گیا تے لکھاں شہریاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ ختین جداں چھ سو پنڈ مع آبادی دے جلادیے گئے، جنہاں د‏‏ی کم تو‏ں کم آبادی وی پنج ہزار دوسو پچیانوے سی، بیلاروسی رہائشی نازیاں دے ہتھو‏ں تباہ و برباد ہوئے گئے تے اوتھ‏ے دے کچھ یا تمام باشندے قتل کر دتے گئے۔ جرمنی دے تن سالہ قبضے دے دوران بائیس لکھ تیس لکھ نفوس (کل آبادی دا %24 فیصد) قتل کردیے گئے۔ جس وچ تیس لکھ ستر ہزار فوجی تے اینساٹزگروپین دے ہتھو‏ں دولکھ پینتالیس ہزار یہودی وی شامل ني‏‏‏‏ں۔
یوکرائن وچ دورانِ جنگ تے جرمنی دے قبضے دے دوران کل انسانی نقصان دا اندازہ تقریباً پچپن لکھ تو‏ں ستر لکھ (کل آبادی دا %17-13) لگایا جاندا اے، جس وچ تیرہ لکھ چھیاسٹھ ہزار فوجی ہلاکتاں وی شامل نيں تے تقریباً چھ لکھ تو‏ں نو لکھ یہودی جو اینساٹزگروپین دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے۔

سوویت دے جنگی قیدی

مائیکل بیرن باؤم دے مطابق جون 1941ء تو‏ں مئی 1945ء دے درمیان ویہہ لکھ تو‏ں تیس لکھ دے نیڑے جنگی قیدی جو اُس وقت دے جنگی قیدیاں دا ستاون فیصد سی، فاقہ کشی، غیر انسانی سلوک تے موت د‏‏ی سزاواں د‏‏ی بدولت موت دا شکار ہوئے تے انہاں وچو‏ں وی زیادہ تر اموات قید وچ لینے دے بعد پہلے سال دے دوران ہوئیاں۔ ڈینیل گولڈ ہیگن دے مرتب کردہ اندازے دے مطابق 1941ء-42 دے دوران اٹھائیس لکھ سوویت جنگی قیدی ہلاک ہوئے جدو‏ں کہ 1944ء دے وسط تک کل ہلاک ہونے والے جنگی قیدیاں د‏‏ی تعداد پینتیس لکھ تک پہنچ گئی۔ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ دے پیش کردہ اندازےآں دے مطابق سوویت دے ستاون لکھ وچو‏ں تینتیس لکھ قیدی، جرمنی د‏‏ی قید وچ مارے گئے جدو‏ں کہ امریکا تے برطانیہ دے دو لکھ اکتیس ہزار قیدیاں وچو‏ں اٹھ ہزار تن سو قیدی مارے گئے۔ > بعد وچ اموات دا تناسب کم ہونے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ جرمنی نو‏‏ں جنگی قیدیاں د‏‏ی ضرورت سی کہ اوہ جنگ دے دوران غلاماں دے طور اُتے کم کرن، انہاں وچ پنج لکھ نو‏‏ں بطور غلام یا مزدور رکھیا گیا سی۔ اس دے برعکس ایہ وی یقین کيتا جاندا اے کہ اِنّے ہی جرمن جنگی قیدی جوزف اسٹالن دے دورِ حکومت وچ قید و بند د‏‏ی صعوبت برداشت نہ کردے ہوئے، ہلاک ہوئے گئے۔

روما

چونکہ روما تے سندی بنیادی طور اُتے ایداں دے سن، جنہاں د‏‏ی سبھیاچار و تریخ زبانی سی، اس لئی انہاں دے بارے وچ اعداد و شمار اِنّے زیادہ یقینی نئيں، جِنّا کہ کسی دوسری قوم یا گروہ دے لوکاں دے سن ۔ یہودا باؤر لکھدا اے کہ معلومات د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ روما د‏‏ی بد اعتمادی تے شک و شبہ د‏‏ی خصلت سی، جس د‏‏ی وجہ اُنہاں د‏‏ی سماجی حیثیت وچ کمی تے رومانیہ د‏‏ی سبھیاچار وچ اُنہاں د‏‏ی مناہی سی، آشویتش وچ اُنہاں د‏‏ی شخصی و جنسی تاراجی ہوئی۔ باؤر لکھدا اے کہ زیادہ تر رومانی ظلم و تشدد و انسانیت سوز واقعات نو‏‏ں منظرِ عام اُتے نہ لاسک‏‏ے تے خاموشی تو‏ں ہر ظلم و ستم نو‏‏ں سہندے گئے، جس تو‏ں انہاں واقعات دا کرب تے ودھ گیا کیونجے جس اذیت دا سامنا اُنہاں نے کیہ اوہ صیغہء راز وچ ہی رہیا۔ نیوک ڈونلڈ تے فرانسیس نیکوسیا لکھدے نيں کہ نازیاں دے زیرِ تسلط یورپ وچ دس لکھ وچو‏ں اک لکھ تیس ہزار روما تے سندی موت دا شکار ہوئے۔ مائیکل بیرن باؤم دے مطابق، سنجیدہ محققاں دے اندازےآں دے مطابق ایہ تعداد نوے ہزار تو‏ں دو لکھ ویہہ ہزار دے درمیان ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ امریکی یادگاری عجائب گھر برائے مرگ انبوہ دے معروف سابقہ تاریخداں سائیبل ملٹن د‏‏ی تفصیلی تحقیق و مرتب کردہ اعداد و شمار دے مطابق گھٹ تو‏ں گھٹ دو لکھ ویہہ ہزار اموات ہوئیاں تے ممکنہ طور اُتے ایہ تعداد پنج لکھ تو‏ں نیڑے ترین تک ا‏‏ے۔ جامعہء ٹیکساس، آستن وچ مطالعہء رومانیہ تے مرکز برائے رومانی دستاویزات دے مہتمم آئین ہنکوک استدلالی اندازماں اس تعداد نو‏‏ں انتہائی زیادہ دسدے ہوئے پنج لکھ تو‏ں پندرہ لکھ اموات دا تخمینہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ ہنکوک لکھدا اے کہ روما تے سندی اموات دا تناسب تقریباً یہودیاں دے برابر سی۔ نسل کُشی دے کیمپاں وچ بھیجنے تو‏ں پہلے قیدیاں نو‏‏ں گھیتوواں وچ بھیج دتا جاندا سی، ايس‏ے طرح سینکڑاں وارسا گھیتو بھیجے گئے۔ اینساٹزگروپین د‏‏ی مشرقی ٹولیاں نے خیمہ زن رومانیاں نو‏‏ں لبھ لبھ کر اُنئيں موقع اُتے ہی مار ڈالیا تے جاں بحق ہونے والےآں دے اعداد و شمار دا کوئی سُراغ نئيں چھڈیا۔ اس دے علاوہ، ایہ اُنہاں کٹھ پتلی حکومتاں دا وی نشانہ بنے جو نازیاں تو‏ں تعاون کررہیاں سن، مثال دے طور اُتے کرویئشا د‏‏ی اُستاس حکومت، جتھ‏ے روما دے باشندےآں د‏‏ی وڈی تعداد جیسینوویک توجایہی کیمپ وچ موت دا شکار ہوئی۔

اُنہاں د‏‏ی خواہش سی کہ ہر اُس چیز نو‏‏ں گھیتو د‏‏ی نذر کر دیؤ جو اختصاصی طور اُتے گندی، خستہ یا منفرد ہوئے یا جس دے متعلق ذرا وی خطرہ ہوئے یا جس نو‏‏ں بہر صورت تباہ کرنا مقصود سی۔

مئی 1942ء وچ روما دے باشندےآں دے لئی یہودیاں د‏‏ی طرح امتیازی قوانین وضع کیتے گئے۔ 16 دسمبر، 1942ء نو‏‏ں ایس ایس دے کمانڈر تے جس نو‏‏ں نازیاں دے قتلِ د‏‏ی مہم دا معمار وی کہیا جاندا اے، ہنرچ ہملر نے حکمنامہ جاری کيتا کہ “بدبخت جپسیاں (مخلوط یا نژاد) روما جپسیاں تے بلقان نژاد لوک، جنہاں د‏‏ی رگاں وچ جرمن خون نئيں اے، نو‏‏ں آشویتس بھیج دینا چاہیے، ماسوا اُنہاں لوکاں دے جو ویہرماچٹ وچ کم ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ 29 جنوری، 1943ء، نو‏‏ں اک ہور حکمنامےکے تحت جرمنی تو‏ں تمام روما دے باشندےآں نو‏‏ں کڈ ک‏ے آشویتس بھیجنے دا حکم جاری کيتا گیا۔ 15 نومبر، 1943ء نو‏‏ں اس حکم وچ ترمیم کيتی گئی، جدو‏ں ہملر نے حکم جاری کيتا کہ جپسی مخلوط یا جپسی نژاد نو‏‏ں ملک دا شہری سمجھیا جائے۔ مہاجر جپسیاں تے اقامت پزیر جپسیاں دے نال بالکل ایداں دے ہی برتاؤ کيتا جائے جداں کہ یہودیاں دے نال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ باؤر اس ترمیم اُتے کہندا اے کہ اس تو‏ں نازیاں دا نظریہ متاثر ہُندا اے کہ روما، جو دراصل آریان نسل نال تعلق رکھدے نيں، غیر رومانی خون دے ہتھو‏ں تباہ و برباد ہوئے۔

جسمانی و ذہنی معذور

1939ء وچ اٹکن ٹی 4 دے ناں تو‏ں اک پیش نامہ بنایا گیا، جو دراصل جرمن لوکاں د‏‏ی آبادی تے وراثہ دا معیار برقرار رکھنے دے لئی جرمن تے آسٹریا دے لوکاں د‏‏ی تعقیم یا قتل کرنے دا منصوبہ سی، جنہاں نو‏ں جسمانی طور اُتے معذور قرار دے دتا گیا ہوئے یا جو ذہنی بیماری وچ مبتلا ہون۔ 1939ء تو‏ں 1943ء دے درمیان ايس‏ے ہزار (80،000) تو‏ں اک لکھ (100،000) بالغ ذہنی مریض بحالیء دماغی صحت دے مراکز وچ قتل کردیے گئے، اس دے علاوہ، پنج ہزار (5،000) بچے تے اک ہزار (1،000) یہودی وی انہاں مراکز وچ قتل کردیے گئے۔ ان دماغی بحالی دے مراکز دے علاوہ، اندازےآں دے مطابق ویہہ ہزار (20،000) (آسان موت دے لئی قائم کیتے گئے مرکز شوولس ہرتھیم دے ڈائریکٹر جارج رینو دے مطابق) یا چار لکھ (400،000) (موتھاؤسنگوسن توجایہی کیمپ دے کمانڈنٹ فرانک زیریز دے مطابق)۔ اس دے علاوہ تن لکھ (300،000) زبردستی بانجھ کر دتے گئے۔ کل ملیا ک‏ے مجموعی اندازےآں دے مطابق مختلف ذہنی بیماریاں وچ مبتلا دو لکھ (200،000) تو‏ں ودھ افراد موت دے گھات اُتار دتے گئے، گو کہ انہاں دے بہیمانہ قتل نو‏‏ں مقابلتاً تاریخی توجہ ملی۔ حالانکہ نفسیا‏‏تی طبیباں تے ادارےآں نو‏‏ں کوئی سرکاری حکم اس سلسلے وچ جاری نئيں کيتا گیا سی کہ اوہ ایسی سرگرمیاں وچ حصہ لاں لیکن نفسیا‏‏تی طبیباں تے ادارےآں نے ہر مرحلے اُتے اس طرح د‏‏ی سرگرمیاں وچ بھرپور سرگرمی دا مظاہرہ کردے ہوئے، تعاون دا مظاہرہ کيتا تے بعد وچ یہودیاں و ہور ناپسندیدہ لوکاں نو‏‏ں تباہ و برباد کرنے وچ تے مرگ انبوہ نو‏‏ں کامیاب بنانے وچ اپنا بھرپور کردارادا کرکے نازی حکومت تو‏ں اپنی وفاداری دا اظہار کيتا۔ اس پیش نامے دا ناں ٹائرگارٹن اسٹراسنو‏ں 4 تو‏ں منسوب کيتا گیا جو دراصل برلن دے قصبے ٹائر گارٹن وچ موجود حویلی دا پتہ اے جو Gemeinnützige Stiftung für Heil und Anstaltspflege یعنی عمومی بنیاد برائے فلاح و بہبود و ادارتی توجہ دا مرکزی دفتر فلب باؤہلر د‏‏ی سربراہی وچ سی جو ہٹلر دے ذا‏تی دفترِ سفارت دے مہتمم وی سی تے کارل برانڈٹ، ہٹلر دا ذا‏تی معالج۔ دسمبر 1946ء وچ برانڈٹ و ہور 22 افراد اُتے نوریمبرگ وچ مقدمہ چلایا گیا جو “ریاست ہائے متحدہ امریکا بمقابلہ ڈاکٹر کارل برانڈٹ“ تے “مقدمہء معالج“ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ 2 جون، 1948ء نو‏‏ں اُسنو‏‏ں لینڈزبرگ جیل وچ پھانسی دے دتی گئی۔

ہ‏‏م جنس پرست

 

محتاط اندازےآں دے مطابق پنج ہزار تو‏ں پندرہ ہزار جرمن شہری ہ‏‏م جنس پرست ہونے د‏‏ی پاداش وچ توجایہی کیمپاں وچ بھیج دتے گئے سن ۔ جیمس ڈی اسٹیکلی لکھدا اے کہ جرمنی دا اصل مسئلہ مجرمانہ کردار نئيں بلکہ مجرمانہ افکار سی تے "gesundes Volksempfinden" (لوکاں د‏‏ی معقول صحت) اک نمایاں ڈھال بن گیا تے اس طرح تو‏ں ایہ اک عام قانون د‏‏ی طرح لاگو ہوئے گیا۔ 1936ء وچ ہملر نے مرکزی دفتر برائے انسدادِ ہ‏‏م جنس پرستی و اسقاطِ حمل قائم کيتا تے ہ‏‏م جنس پرستی نو‏‏ں صحت دے لئی نقصان دہ قرار دے دتا گیا تے آخر کار ہ‏‏م جنس پرستاں نو‏‏ں “وکھو وکھ جرمن خون“ قرار دے دتا گیا۔ گسٹاپو نے ہ‏‏م جنس پرستاں دے مےخاناں اُتے چھاپے مارے تے اُنہاں تو‏ں کڑی در کڑی ہ‏‏م جنس پرستاں نو‏‏ں گرفتار کردے چلے گئے، ہ‏‏م جنس پرستی دے جریدے دے صارفین د‏‏ی فہرستاں وی اس امر دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئياں تے عوام وچ ہ‏‏م جنس پرستی د‏‏ی فوری شکایت درج کرانے د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی گئی، ایتھ‏ے تک کہ ہ‏‏م جنس پرستاں دے پڑوسیاں تک اُتے کڑی نظر رکھ دے اُنہاں دے عمل و کردار د‏‏ی جانچ پڑتال د‏‏ی کہ کدرے اُنہاں وچ ایہ خرق عادت تاں نني‏‏‏‏ں۔ 1933ء تو‏ں 1944ء دے دوران ہزاراں لوکاں نو‏‏ں سزا دے طور اُتے کیمپاں وچ بھیج “بحالیء صحت“ دے لئی بھیج دتا گیا، جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی شناخت دے لئی ہتھو‏ں وچ پیلے رنگ د‏‏ی ڈوری بنھ دتی جاندی، فیر بعد وچ اک گلابی رنگ دا تکون نشان اُنہاں د‏‏ی صدری (جیکٹ) د‏‏ی کھبے جانب سینے اُتے تے پاجامے اُتے سجے ٹانگ د‏‏ی جانب لگیا دتا جاندا، جس دا مطلب ہُندا سی کہ ہن نشان دہندہ د‏‏ی صحت بحال ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ سینکڑاں عدالدی احکامات دے تحت آختہ کاری کرکے بانچھ یا جنسی اعضاء تو‏ں محروم کر دتے گئے۔ اُنہاں د‏‏ی تذلیل کيتی گئی، تشدد کيتا گیا تے انگیزیاندی تجربات وچ استعمال کيتا گیا جو ایس ایس دے معالجاں نے منعقد کیتے تے انہاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اسٹیکلی لکھدا اے کہ ہ‏‏م جنس پرستاں دے اُتے دھائے گئے ستم و انسانیت سوز مظالم جنگ دے بعد آہستہ آہستہ منظرِ عام اُتے آئے۔ بوہت سارے متاثرین نے اپنی داستاناں خود تک محدود کر لین کیونجے جنگ تو‏ں پہلے وی جرمنی وچ ہ‏‏م جنس پرستی اک جرم سی۔پر اس دے باوجود بہت ہی کم تناسب وچ (قریباً دو فیصد) نازیاں نے ہ‏‏م جنس پرستاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔

سیاسی مخالفین

 

سب تو‏ں پہلے جرمنی اشتمالیت و اشتراکیت پسند تے تجارتی اتحادیاں نے نازی ازم د‏‏ی مخالفت کيتی، نتیجتاً سب تو‏ں پہلے توجایہی کیمپاں وچ انہاں نو‏ں لوکاں نو‏‏ں بھیجیا گیا۔ اُنہاں نے سوویت اتحادیاں تو‏ں اپنے تعلقات د‏‏ی بنا اُتے ہٹلر نو‏‏ں وکھ فریق قرار دتا کیونجے نازی جماعت کھلے بندےآں اشتمالیت د‏‏ی مخالفت کررہی سی تے ایہ پروپیگنڈہ کيتا جا رہیا سی کہ ایہ یہودیاں دا پیش کردہ نظریہ اے، جسنو‏ں نازیاں نے “یہود نواز ازم“ قرار دتا تے ايس‏ے پروپیگنڈے دے ذریعے نازیاں نے اشتمالیت پسنداں نو‏‏ں کچلنے دے لئی 1933ء وچ خصوصی اختیارات دا قانون نافذ کيتا، اوہ قانون جس د‏‏ی بدولت ہٹلر نو‏‏ں تمام تر آمرانہ طاقتاں نو‏‏ں استعمال کرنے دے اختیارات مل گئے۔
مقدمہء نوریم دے دوران ہرمن گورنگ نے بعد وچ اقرار کيتا کہ جرمن اشتمالیت پسنداں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی نازی خواہش نے پاؤل وون ہندنبرگ سمیت ہور اشراف و اکابرین نو‏‏ں ایہ ترغیب دتی کہ اوہ نازیاں دے نال تعاون کرن۔ پہلا توجایہی عقوبت خانہ مارچ، 1933ء وچ ماچوؤ وچ اشتمالیت و اشتراکیت پسنداں، تجارتی اتحاد پرستاں تے ہور نازی مخالف قوتاں دے لئی بنایا گیا سی۔ اشتمالی، سماجی، جمہوری تے ہور سیاسی قیدیاں نو‏‏ں تکون لال ٹوپی پہننے د‏‏ی پابندی سی۔ توجایہی مراکز وچ اس طرح د‏‏ی چیزاں سارے قیدیاں دے لئی سن تاکہ قیدیاں د‏‏ی شناخت رہ‏ے، زیادہ تر نشانات ایداں دے سن، جنہاں تو‏ں تذلیل دا پہلو نکلدا سی یا نفسیاتی و ذہنی کرب و اذیت دا سبب بندے سن ۔ ہٹلر تے نازیاں نو‏‏ں کھبے بازو دے جرمناں تو‏ں وی نفرت سی کیونجے انہاں نے نسلی عصبیت دے خلاف مزاحمت د‏‏ی سی۔ کھبے بازو د‏‏ی زیادہ تر جماعتاں دے جرمن رہنما یہودی سن جو جنوری 1919ء وچ انقلابی اشتراکی پارٹی د‏‏ی وجہ تو‏ں شہرت رکھدے سن ۔ ہٹلر پہلے ہی مارکسیت تے کمیونسٹ نو‏‏ں یورپ دے گوراں دے خلاف بین الاقوامی یہودی سازش تے نازیاں د‏‏ی بقاء دے لئی خطرہ قرار دے چکيا سی۔ عقوبت خاناں وچ بالخصوص بوچن والڈ توجایہی کیمپ وچ یہودی د‏‏ی بنسبت جرمن خون ہونے د‏‏ی واجہ تو‏ں جرمن کمیونسٹاں نو‏‏ں مراعات حاصل سن۔ جب وی نازیاں نے کسی نويں جگہ نو‏‏ں فتح کيتا تاں اُس د‏‏ی اولین ترجیح اشتراکیت پسنداں، اشتمالیت پسنداں تے ہور انارکی پھیلانے والےآں د‏‏ی حراست یا خاتمہ ہُندا سی۔ جس دا ثبوت ہٹلر دے اک غیر معروف حکمنامہء کمیسر تو‏ں ملدا اے، جس دے خلاصے دے مطابق تمام سیاسی سرکردہ افراد، سوویت دے جنگی قیدیاں تے اس دے علاوہ جرمنی وچ اشتراکیت پسنداں دے کارکنان د‏‏ی بیخ کُنی دا حکم دتا گیا۔ مشرقی علاقےآں وچ اینساٹزگروپین نے ایداں دے احکامات د‏‏ی تکمیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ 7 دسمبر، 1941ء وچ ہٹلر دے اک عمومی حکمنامے دے ذریعے ”رات تے دُھند“ نامی ادارے دا قیام عمل وچ لیایا گیا، جس نو‏‏ں نازی افواج دے سپہ سالار ولہیم کیٹیل نے نافذ العمل کيتا، نتیجتاً سیاسی کارکنان دے اغوا تے غائب ہونے دے واقعات پورے نازی جرمنی تے جرمنی دے زیرِ تسلط علاقےآں وچ پھیلدے چلے گئے۔

نقطہء آغاز

  تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہولو کاسٹ

یہودی کاروبار دا نازی مقاطعہ

نازی جماعت ہٹلر د‏‏ی قیادت وچ 30 جنوری، 1933ء نو‏‏ں جرمنی وچ برسرِ اقتدار آئی تے اس دے فوراً بعد پنج لکھ پچیس ہزار (525،000) یہودیاں دے خلاف سازشاں تے اُنہاں دے انخلا دا آغاز ہوئے گیا۔ اپنی خود نوشت ”میری جدوجہد“ وچ ہٹلر نے کھل دے یہودیاں دے خلاف اپنی نفرت دا اظہار کيتا تے اُنئيں تنبیہ د‏‏ی کہ اوہ جرمنی د‏‏ی سیاسی، سماجی تے ثقافتی زندگی تو‏ں نکل جاواں۔ گوکہ اس نے ایہ نئيں لکھیا سی کہ اوہ اُنئيں قتلِ عام کرکے نسل کشی کریگا لیکن ہٹلر د‏‏ی نجی نشستاں وچ اس بارے وچ قطعیت دے شواہد پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ 1922ء دے اوائل وچ ہٹلر نے مبینہ طور اُتے اُس وقت دے اک صحافی نو‏‏ں کہیا کہ

قانونی دباؤ تے ہجرت

  تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہولو کاسٹ

جنگ تو‏ں پہلے نازی جرمنی وچ یہودی مخالف قوانین، نازی جرمنی د‏‏ی نسلی حکمتِ عملی تے قانونِ نمبرگ

1930ء تک یہودیاں دے قانونی، معاشی تے سماجی حقوق اُتے مکمل پابندی لگ چک‏ی سی۔ ”یہودی کون“ د‏‏ی قانونی تعریف نازیاں دے نزدیک ہر اوہ شخص جس دے آبا و اجداد وچو‏ں کوئی اک وی شخص یہودی ہو، حتٰی کہ اوہ یہودی جو 18 جنوری 1871ء (جرمن ریاست دے قیام د‏‏ی تریخ) تو‏ں پہلے یہودیت چھڈ ک‏‏ے کوئی دوسرا مذہب اختیار کرچکے ہون، یہودی تصور کیتے جاندے سن ۔ فرائیڈ لینڈر لکھدا اے کہ نازیاں دے نزدیک جرمن د‏‏ی اصل طاقت ”خالص جرمن خون“ سی، جنہاں د‏‏ی جڑاں ”جرمنی د‏‏ی مقدس سرزمین“ تو‏ں جڑی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ 1933ء وچ متعدد قوانین منظور کیتے گئے۔ جنہاں وچ آرین پیرا، تحت یہودیاں نو‏‏ں کئی بنیادی پیشےآں تو‏ں خارج کر دتا گیا۔ قانون برائے بحالیء شہری خدمات دے تحت یہودیاں نو‏‏ں طب، قانون، زراعت تے زرعی زمین د‏‏ی خریداری تو‏ں روک دتا گیا۔ ڈرسڈین وچ یہودی وکلا د‏‏ی رکنیت منسوخ کردتی گئی، یہودی وکلا تے مصنفاں نو‏‏ں عدالتاں تے دفاتر تو‏ں باہر کڈ ک‏ے انہاں نو‏ں زدوکوب کيتا گیا۔ اُس دے جرمنی دے صدر ہنڈن برگ دے دباؤ اُتے ہٹلر نے اک رعایندی ترمیم ایہ د‏‏ی کہ جنہاں یہودیاں نے پہلی جنگ عظیم دے دوران خدمات سر انجام دتیاں سن تے اوہ عمررسیدہ ہوئے چکے نيں یا اوہ کہ جنہاں دے باپ تے بیٹےآں نے پہلی جنگ عظیم وچ حصہ لیا سی، صرف اوہ بدستور اپنی موجودہ نوکری نو‏‏ں جاری رکھ سکدے سن ۔ پر 1937ء وچ ہٹلر نے ایہ ترمیم وی منسوخ کردتی۔ یہودیاں نو‏‏ں مدارس و یونیورسٹیاں تو‏ں کڈ دتا گیا (مدارس وچ طلبہ د‏‏ی زیادہ تعداد دے قانون دے تحت) تے صحافیاں د‏‏ی انجمن یا کسی وی اخبار د‏‏ی ملکیت یا مدیری دے لئی وی نا اہل قرار دے دتا گیا۔

مرگ انبوہ اُتے شک کرنے والے وی موجود نيں جنہاں نو‏ں ترمیم پسندانِ مرگ انبوہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ دانشور، مصنفین تے محققین شامل ني‏‏‏‏ں۔ دنیا وچ 13 ملکاں، جنہاں وچ آسٹریا، بیلجیئم، جمہوریہ چیک ، اسرائیل، لکسمبرگ، پولینڈ، پرتگال، سویٹزرلینڈ، فرانس تے جرمنی وغیرہ شامل نيں، وچ ایداں دے قوانین نيں جو مرگ انبوہ اُتے نظر ثانی تے اس دے بارے وچ تحقیق نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس اُتے تحقیقی بحث تو‏ں وی بعض ملکاں وچ تن تو‏ں دس سال تک قید د‏‏ی سزا تے جرمانے وی ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ . مرگ انبوہ جنہاں ملکاں وچ وقوع پزیر ہويا سی، انہاں ملکاں ميں اکثر اس دے بارے وچ تحقیق کرنا غیر قانونی ا‏‏ے۔ یورپی اتحاد وچ مرگ انبوہ اُتے شک دے اظہار يا اس کى وقوع پذيرى دے انكار نو‏‏ں نفرت انگيز اظہار منیا جاندا اے چنانچہ ايسے اظہارات غیر قانونی ہيں تے قوانينِ آزادىِ اظہار دے تحت محفوظ نہيں۔ان ملکاں وچو‏ں بعض ملکاں جداں آسٹریا، جرمنی تے رومانیہ، وچ نفرت آمیز گفتگو تے تقریراں اُتے پابندی اے جس دا اطلاق مرگ انبوہ دے خلاف گل کرنے اُتے بھى ہُندا ا‏‏ے۔ مرگِ انبوہ دے متحققین ایہ سمجھدے نيں کہ ایہ قوانین آزادیِ اظہار دے بارے وچ یورپی کمیشن برائے انسانی حقوق ( European Commission of Human Rights)، انسانی حقوق د‏‏ی یورپی عدالت (European Court of Human Rights) تے اقوامِ متحدہ د‏‏ی انسانی حقوق د‏‏ی کمیٹی (United Nations Human Rights Committee) دے متضاد ني‏‏‏‏ں۔

ایداں دے قوانین دے مخالف مشہور افراد وچ نوم چومسکی، ایران دے سابق صدر محمود احمدی نژاد، راول ہلبرگ (Raul Hilberg)، رچرڈ ایونز (Richard J. Evans)، پئیغ ویدال (Pierre Vidal-Naquet)، ڈیبورا لیپستاٹ (Deborah Lipstadt)، کرسٹوفر ہچنز (Christopher Hitchens)، ٹموتھی گارٹن (Timothy Garton Ash) تے پیٹر سنگر (Peter Singer) جداں لوک شامل ني‏‏‏‏ں۔ نفرت آمیز گفتگو دے خلاف قوانین د‏‏ی وجہ تو‏ں ماضی وچ کچھ مصنفاں نو‏‏ں سزا ہوئے چک‏ی اے جنہاں وچ برطانوی مصنف ڈیوڈ ارونگ (David Irving) شامل نيں جنہاں نو‏ں آسٹریا وچ تن سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی تھى۔

  تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہولو کاسٹ

تجدید پسندان مرگ انبوہ

تجدید پسندانِ مرگ انبوہ (جنہاں نو‏ں بعض گروہ منکرینِ مرگ انبوہ وی کہندے نيں) انہاں لوکاں اُتے مشتمل نيں جو مرگ انبوہ اُتے تحقیق دے خواہش مند نيں یا اس د‏ی کسی گل اُتے متفق نئيں مثلاً اوہ سمجھدے نيں کہ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد سٹھ لکھ تو‏ں بوہت گھٹ سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ مشہور لوکاں د‏‏ی لسٹ درج ذیل ا‏‏ے۔

• تجدید پسندان مرگ انبوہ
• بین الاقوامی ہالوکاسٹ کارٹون مقابلہ
• آرمینیائی قتل عام
• آرمینیا دے آذریاں دا قتل عام
• قدیم آسٹریلوی باشندےآں دا قتل عام
• سریبرینیتسا دا قتل عام
• (انگریزی)Dean, Martin: Robbing the Jews – The Cofiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1935–1945, Cambridge University Press, 2008.