Кумыктар

Кумыктар Чечня Өрөспүүбүлүкэтигэр иккис (нууччалар кэннэ) уонна Хотугу Осетияҕа төрдүс (нуучча, ингуш уонна эрмээн кэнниттэн) элбэх ахсааннаах меньшинство буолаллар.

Кумыктар олорор сирдэрин Кумыкия (кумыктыы Къумукъ) диэн ааттыыллар.

Кумыктар Кавказка азербайдьааннар кэнниттэн иккис саамай улахан түүр тыллаах омук буолаллар.

Кинилэр былыргыттан олорор сирдэрэ: Кумык сирэ, Каспий күөлүн арҕааҥы кытыла, Дагестааҥҥа Моздок куорат, Кизляр (Гүчүк-йурт), Предгорное (Борасув-отар), Калининскай, Брагуны, Виноградное (Бамат-йурт) уонна Дарбанхи (Истисув).

РФ субъектарыгар ахсааннара

2010 сыллаах биэрэпиһинэн Арассыыйаҕа 503,1 тыһыынча кумык олорор, онтон 431,7 тыһ. киһи Дагестааҥҥа баар.

"Кумык" (къумукъ) төрдө чопчу быһаарылла илик. Чинчийээччилэр үксүлэрэ (Бакиханов, С. А. Токарев, А. И. Тамай, С. Ш. Гаджиева уонна да атыттар) бу ааты кимак эбэтэр куман . П. К. Услар этэринэн XIX үйэҕэ Хотугу Кавказка кумык эбэтэр кумук диэн аатынан дэхси сиргэ олорор түүр тыллаах омуктары ааттыыр этилэр. Дагестаҥҥа, Чечняҕа уонна Ингушетияҕа кумык диэн аатынан билиҥҥи эрэ кумыктары ааттыыр этилэр. Б. А. Алборов кумык диэн ааты түүрдүү «кум» (кумах) диэн тылтан таһаарбыт. Я. А. Фёдоров этэринэн VIII–XIX үйэлэргэ "гумик – кумык – кумух" диэн дьиҥнээх Дагестаан сирин аата.

XIX үйэҕэ А. В. Старчевскай кумык тылын тылдьытыгар бу омук атын аатын суруйбут – арияк; Н. Я. Марр буоллаҕына кумыктары тузлилэр [түзлүлэр — дэхси сиргэ олорооччулар] диэн ааттыыр.

Нууччалар уонна Европа дьоно кумыктары "Дагестаан татаардара", "Кавказ татаардара", "Терскай татаардар", черкестэр диэн ааттыыр этилэр.

Атын Дагестаан омуктара кумыктары маннык ааттыыллар: даргиннар — диркъаланти, авардар — лъарагӏал, лактар — арнисса, годобериннэр — гъумакиди, каратиннар — лъарагӏабди, ахвахтар — лъагӏидо, багвалиннэр — гьаргӏиди.

Чинчийээччилэр ыккардыларыгар кумыктар төрүттэрин туһунан биир кэлим санаа суох. С. М. Броневский диэн чинчийээччи кумыктары кыпчактары кытта ситимниир уонна кинилэр Дагестаан сиригэр XII–XIII үйэлэргэ көспүттэр диир. И. Клапрот этэринэн кумыктар Дагестааҥҥа хазардары кытта кэлбиттэр уонна кинилэр кэннилэриттэн хаалбыттар.

Сэбиэскэй кэмҥэ кумыктар өбүгэлэрэ түүр тылын ылыммыт олохтоох хайа омуктара буолуохтарын сөп диэн санаа тарҕаммыта. Бу сабаҕалааһыны аатырбыт түүр чинчийээччитэ В. В. Бартольд өйүүр этэ. Ол эрээри атын чинчийээччилэр, холобур, С. А. Токарев, В. Минорскай, Л. Лавров бу теорияны ылымматахтара.

Кумыктар тылларар кумык тыла буолар. Бу тыл түүр тыллар кыпчак бөлөҕөр киирэр. Кумык тыла 1930 сылларга диэри Хотугу Кавказ араас тыллаах омуктара кэпсэтэр уопсай тыллара этэ.

Кумык тыла карачай-балкар, Кырыым татаардарын уонна караим тылларыгар майгынныыр.

• Кумык тыла
• Түүр омуктар
• Түүр тыллара

• Аджиев А. М., М.-Р. А. Ибрагимов. Кумыкы // Россия Норуоттара. Энциклопедия М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1994. С. 214-216. ISBN 5-85270-082-7
• Кумыки // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
• Кумыки // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3 Архивная копия от 29 ноября 2014 ноября Wayback Machine