कारकपञ्चमी

पापात् जुगुप्सते । अधर्माता विरमति । धर्मात् प्रमाद्यति । जुगुप्साविरामप्रमादार्थानामुपस्ंख्यानम् (वा) जुगुप्सा – विराम- प्रमादार्थकधातुभिः योगे, जुगुप्साविषयस्य, विरामविषयस्य, प्रमादविषयस्य च अपादानसंज्ञा भवति ।

1. पापात् जुगुप्सते । अत्र जुगुप्सायाः विषयः पापम् । तस्य अपादानसंज्ञा प्रकृतवार्तिकेन । अपादानभूतात् पापात् पञ्चमी अपादाने पञ्चमीइति सूत्रेण । पापात् जुगुप्सते = पापविषये न रमते ।
2. अधर्मात् विरमति । अत्र विरामस्य विषयोऽधर्मः । तस्य अपादानसंज्ञा भवति । अपादानभूतात् अधर्मात् पञ्चमी अपादाने पञ्चमी’ इति सूत्रेण । अधर्माद्विरमति =अधर्मविषये न प्रवर्तते इत्यर्थः ।
3. धर्मात् प्रमाद्यति । प्रमादस्य विषयः धर्मः । तस्य अपादानसंज्ञा । अपादानभूतात् धर्मात्पञ्चमी अपादाने पञ्चमी’ इति सूत्रेण । धर्मात्प्रमाद्यति = धर्मविषये मुह्यति इत्यर्थः ।
4. चोरात् बिभेति । व्याघ्रात् रक्षति । भीत्रार्थानां भयहेतुः (पा.सू. – १/४/२५) भयार्थानां त्राणार्थानां च प्रयोगे भयहेतुः अपादानं स्यात् ।
5. शिष्य उपाध्यायात् अधीते । आख्यातोपयोगे (पा.सू. – १/४/२९) नियमपूर्वविद्यास्वीकारे वक्ता आपदानं स्यात् । वक्ता = अध्यापयिता ।
6. शिष्यः उपाध्यायात् अधीते । आखातोपयोगे (पा.सू. -१/४/२९) नियमपूर्वविद्यास्वीकारे वक्ता आपदानं स्यात् । वक्ता = अध्यापयिता ।
7. शिष्यः उपाध्यायात् अधीते । नियमपूर्वकविद्यायाः स्वीकर्ता शिष्यः । अतः शिष्यः कर्ता । तस्य अध्यापयिता उपाध्यायः । अतः उपाध्यायः अपादानम् । उपाध्यायात् पञ्चमी । शिष्यः उपाध्यायादधीते = नियमविशेषपूर्वकम् उपाध्यायस्योच्चारणम् अनुच्चारयति इत्यर्थः ।
8. तन्तुभ्यः पटो भवति । जनिकर्तृः प्रकृतिः (पा.सू.-१/४/३०) जायमानस्य हेतुः अपादानं स्यात् । तन्तुभ्यः पटो भवति । अत्र जायमानः पटः । तस्य हेतुः तन्तवः । अतः तन्तवः अपादानम् । ततो पञ्चमी । तन्तुभ्यः पटो भवति = तन्तुभ्यः पटो जायते इत्यर्थः ।

• व्याकरणम्
• विभक्तिः
• समासः
• संस्कृतम्

• भारतम्
• संस्कृतम्
• भारतस्य इतिहासः
• विज्ञानम्