Il tieu da muntogna (Pinus mugo), per part er tieu alpin u tieu grisch, è ina spezia da planta dal gener dals tieus (Pinus) or da la famiglia dals Pinaceae.
Il tieu da muntogna cumpiglia pliras sutspezias che sa differenzieschan ina da l’autra areguard lur furma.
Il tieu da muntogna cumpara en almain trais sutspezias ed ulteriuras furmas intermediaras; quellas sa distinguan ina da l’autra surtut areguard lur fisionomia e derasaziun. Tut las trais sutspezias dal tieu da muntogna han il dumber da cromosoms 2n = 24.
Las sutspezias furman bastards: ellas èn pia colliadas ina cun l’autra a moda ibridogena ed i dat in’entira retscha da furmas intermediaras.
Questa sutspezia crescha per ordinari en furma da chaglia e cuntanscha autezzas da 1 fin 3 m. Ella è segnada da sia creschientscha torta cun bists e roms ruschnants u ad arvieut. Savens creschan blers zundrins a moda uschè entretschada che la surfatscha ch’els cuvran è quasi nunpenetrabla. Il bist dal zundrin è lung, ma crescha per terra e n’è strusch d’enconuscher.
La derasaziun principala dal tieu per terra furman las Alps, l’Erzgebirge, las Carpatas sco er la part settentriunala da las Apenninas e las muntognas dal Balcan en autezzas tranter 1000 m e 2700 m.
Zundrins creschan surtut en la zona subalpina da muntognas autas oceanicas ed èn socialisads là cun las crestas-cot. Ultra da quai colonisescha la planta lieus mez sitgs, grippus, fitg bletschs, fraids u segnads da moviments da la naiv destructivs. Ils roms elastics dal tieu da muntogna èn adattads perfetgamain a l’auta pressiun da la naiv sco ch’ella sa preschenta l’enviern en zonas autas. Tuttina sco l’ogn verd (draussa) pon tieus per terra schizunt crescher sin spundas nua che sa distatgan lavinas che destrueschan tut las autras spezias da plantas. En posiziuns sumbrivaunas (orientaziun vers nord) vegn il tieu per terra però donnegià fermamain dal bulieu Herpotrichia nigra sche la naiv resta ditg per terra; en quest cas vegn el per il pli remplazzà tras l’ogn verd.
En lieus ch’èn pli adattads per la creschientscha da plantas vegn il zundrin savens stgatschà da plantas pli pretensiusas che pon concurrer meglier en tals lieus (sco p.ex. il fau verd); l’excepziun furman lieus nua che las relaziuns da concurrenza natiralas vegnan influenzadas tras ruissas da selvaschina u tras l’economia d’alp u forestala. Sco bostgaglia da decoraziun vegnan zundrins plantads en curtins; sut tgira da l’uman e protegida da las spezias da concurrenza crescha la planta per ordinari meglier ch’en ses ambient natiral.
Questa sutspezia crescha sco planta e cuntanscha autezzas da fin a 25 meters. D’intgins botanichers vegn ella considerada sco atgna spezia (Pinus uncinata DC.).
Il tieu da muntogna en pe cumpara en las Pireneas, il Massiv Central franzos, il Giura svizzer, las Alps Centralas dal Vest e Centralas sco er en il Wimbachtal (Berchtesgaden). En il Giura colonisescha el stgalims d’autezza tranter 500 e 1700 meters, en il Vallais tranter 900 e 2300 meters. Per part furma il tieu da muntogna monoculturas da vasta dimensiun, en stgalims d’autezza pli bass cumpara el però er ensemen cun plantas sco il laresch, il schember ed il tieu da guaud.
Questa sutspezia sa chatta areguard il habitus tranter il zundrin ed il tieu en pe. Tut tenor il lieu da derasaziun sumeglia la planta il zundrin (cun roma per terra u che s’auza levamain e senza bist principal visibel) ubain il tieu en pe (sco planta en pe cun plirs bists che cuntanscha in’autezza da 8–10 meters).
La sutspezia cumpara en las Vogesas, il Guaud Nair, las Prealps, il Guaud Bavarais, la Boemia dal Sid, il Fichtel- ed Erzgebirge sco er en la Lausitz. I sa tracta d’ina planta dal stgalim montan che crescha surtut en autezzas tranter 800 e 1200 meters. En las Alps da l’Allgäu munta ella fin a 1750 m.
Las guglias a piz èn da colur stgir verda, creschan pèr a pèr e cuntanschan lunghezzas da fin a 5 cm. Lur durada da vita munta a 5 fin 10 onns.
Tar il tieu da muntogna cumparan mintgamai tant puschas masculinas sco er femininas vi dal medem individi. Il pollen vegn furmà al fund da giuvens chatschs lungs.
Las puschas femininas èn diras ed en furma dad ov e sa sviluppan datiers da la finiziun da giuvens chatschs lungs. Ellas na vegnan strusch pli lungas che 10 mm, èn d’in tun rosa fin cotschen e na creschan strusch fin l’emprim atun. Il segund onn creschan ellas e madiran; alura sorta il sem cun alas. Quest ultim ha ina lunghezza da 4 fin 5 mm. Ils furmasems sesan a moda averta sin carpels en furma da stgaglias, n’èn pia betg serrads en in ovari (quai ch’è alura er la caracteristica principala dals gimnosperms envers ils angiosperms).
Las puschas han ina furma simmetrica, cun excepziun dal tieu en pe tar il qual ellas èn asimetricas. Ellas han ina grondezza da 3 fin 7 cm. Èn las puschas avertas, cuntanschan ellas ina ladezza da 2 fin 5 cm. Al temp da fluriziun durant il zercladur e fanadur suonda la madirezza dals sems vers l’october. Il svilup dals fritgs succeda sur in interval da temp da trais onns.
Il lain dal tieu en pe è dir e sa lascha fender be malamain, vul dir ch’el dispona d’ina buna stabilitad traversala ed è pauc elastic. Il lain cuntegna rascha e derasa er in’odur correspundenta. El sa cumpona d’in cor cotschnent che daventa pli stgir sut l’influenza da la glisch e d’in lain alv d’ina ladezza da 2 fin 4 cm e d’in tun melnent. Ulteriuras caracteristicas èn la surfatscha savunusa e la roma relativamain gronda da colur brin stgira.
Il lain vegn utilisà a moda sumeglianta sco quel dal tieu da guaud. Damai ch’ils bists e la roma na vegnan betg fitg gross, sa lascha il lain tut il pli duvrar per lavurs da turnar e d’entagl, sco er per simplas mobiglias, sco lain da splanar per lavurs internas ed exteriuras e per la construcziun da fanestras. Taglià frestg vegn il lain alv però tgunschamain infectà da miffa.
Da guglias frestgas, pizs da frastgas e da roma vegn gudagnà ieli per products cosmetics (cun agid da la destillaziun a vapur d’aua). L’ieli vegn er vendì en furma pura e po vegnir applitgà exteriuramain ed interiuramain en cas da catars en la via respiratorica. En furma da bogns medicinals vegn l’ieli duvrà en cas da reumatissem (en stadi betg acut).
This article uses material from the Wikipedia Rumantsch article Tieu da muntogna, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Il text è disponibel sut la licenza Creative Commons Attribution/Share-Alike; ulteriuras cundiziuns pon esser applitgablas. Detagls chattas ti en las cundiziuns d'utilisaziun. Vichipedia è ina marca registrada da la Wiki Du học, ina organisaziun senza finamira da profit. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Rumantsch (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.