انټيبايوټيک

دا د باکټریایي انتاناتو سره د مبارزې لپاره ترټولو مهم باکټریاضد عامل دی او انټي بیوټیکي درمل د دې ډول انتاناتو د درملنې او مخنيوي لپاره په پراخه کچه کارول کېږي. دا مواد کېدای شي په بشپړ توګه باکټریا له منځه یوسي او یا یې د ودې مخنیوی وکړي. ځینې انټي بیوټیکونه د پروټوزوا ضد فعالیت درلودونکي هم دي. انټي بیوټیکونه د عام ذکام یا انفلونزا په شان ویروسونو په وړاندې اغیزناک ندي؛ هغه درمل چې د ویروسونو مخه نیسي د انټي بیوټیکو پرځای د انټي وایرل (ویروس ضد) درملو په نوم یادېږي.

کله کله د انټي بیوټیک اصطلاح – د دې کلمې په اصلي معنا «د ژوند مخالف» په توګه، چې د ἀντι anti «مخالف» او βίος bios «ژوند» یوناني ریښو څخه اخیستل شوې – په پراخه کچه د هر هغې مادې لپاره کارول کېږي چې د میکروبونو په وړاندې ترې کار اخیستل کېږي، خو په معموله طبي کارونه کې، انټي بیوټیکونه (لکه پنسیلین) هغه مواد دي چې په طبیعي ډول تولیدېږي (د یوه مایکروارګانیزم لخوا د بل مقابلې لپاره)، په داسې حال کې چې غیر انټي بیوټیکي انټي باکټریال مواد (لکه سلفونامایډان او انټي سپټیک مواد) په بشپړ ډول مصنوعي دي. په هرحال، دواړه ډلې د مایکروارګانیزمونو د وژلو یا د ودې مخنیوي یوشان موخه لري او دواړه په انټي میکروبي کیموتراپي کې د «انټي باکټریال» په نوم شامل شوي دي. «د باکټریا ضد» موادو کې انټي سپټیک درمل، د باکټریا ضد صابونونه او کیمیاوي جراثیمو ضد مواد شامل دي، په داسې حال کې چې انټي بیوټیکونه د باکټریا ضد موادو یوه مهمه برخه ده چې په ځانګړې توګه په طبابت کې او کله کله د څارویو خوړو لپاره کارول کېږي.

انټي بیوټیکونه له ډېر پخوا راهیسې کارول شوي دي. ډېری تمدنونو د پوپنک وهلې ډوډۍ له موضعي کارونې څخه ګټه اخیسته، ځکه چې په لرغوني مصر، نوبیا، چین، صربستان، یونان او روم څخه راغلو حواله جاتو کې د هغو ګټورو اغیزو ته اشاره شوې وه. اولنی کس چې د انتاناتو درملنې لپاره یې د پوپنک کارونه په مستقیم ډول ثبت کړه، جان پارکینسون (زوکړه ۱۵۶۷ – مړینه ۱۶۵۰) وو. انټي بیوټیکونو په شلمه پېړۍ کې طبابت کې انقلاب رامنځته کړ. الکسانډر فلمېنګ (زوکړه ۱۸۸۱ – مړینه ۱۹۵۵) په ۱۹۲۸م کال کې اوسني پنسیلین کشف کړل چې د جګړې په وخت کې د هغو پراخه کارونه ډېره ګټوره ثابته شوه. په هرحال، د انټي بیوټیکو اغیزمن توب او هغو ته اسانه لاسرسی د دې لامل شوه چې له هغو څخه له حد نه ډېره ګټه واخیستل شي او ځینې باکټریا ګانې یې مقابل کې مقاومت پیدا کړي. د روغتیا نړیوال سازمان د میکروبونو ضد مقاومت د پراخ «جدي ګواښ چې نور د راتلونکي لپاره ندی، په اوس وخت کې د نړۍ په هره سیمه کې رامنځته شوی دی او دا وړتیا لري چې په هرچا، په هر عمر باندې په هر هېواد کې اغیزه وکړي» په توګه طبقه بندي کړی. د انټي بیوټیکو په وړاندې مقاومت له امله رامنځته شوې مرګ ژوبله په ۲۰۱۹م کال کې ۱.۲۷ میلیون کسانو ته ورسېده.

د «انټي بیوزس» اصطلاح د «ژوند خلاف» په معنا د فرانسوي باکټریولوژسټ جین پال ویلمین لخوا د هغې پدیدې لپاره چې د دې باکټریا ضد درملو لخوا راڅرګنده شوه، د توصیفي نوم په توګه معرفي شوه. انټي بیوزس د لومړي ځل لپاره په ۱۸۷۷م کال کې په باکټریاګانو کې توصیف شوه، کله چې لویي پاسټور او رابرټ کوخ دا ولیدل چې په هوا کې شته یو باسیل کولی شي د آنټراکس باسیل د ودې مخنیوی وکړي. دا درمل وروسته په ۱۹۴۷م کال کې د امریکایي مایکروبیولوژسټ، سلمان واکسمن لخوا د انټي بیوټیک په توګه ونومول شوې.

د انټي بیوټیک ویی د لومړي ځل لپاره په ۱۹۴۲م کال کې د سلمان واکسمن او ملګرو لخوا یې د مجلو په مقالو کې د هر هغې مادې توصیف لپاره وکارول شو چې د یوه مایکروارګانیزم لخوا تولید شي او د نورو مایکروارګانیزمونو له ودې سره مخالف وي. دې تعریف کې هغه مواد چې باکټریا له منځه وړي خو د مایکروارګانیزمونو له لورې نه تولیدېږي (لکه د معدې اسیډ او هایډروجن پراوکسایډ) نه شاملېږي. همدارنګه د باکټریا ضد مصنوعي مرکبات لکه سلفونامایډونه په کې ندي شامل. په اوسنۍ کارونه کې، د «انټي بیوټیک» اصطلاح هر هغه درمل ته ویل کېږي چې باکټریا له منځه وړي یا یې د ودې مخنیوی کوي، دا په پام کې نه نیول کېږي چې آیا دا درمل د مایکروارګانیزم لخوا تولید شوي‌ دي که نه.

د «انټي بیوټيک» اصطلاح له anti + βιωτικός (biōtikos)، «د ژوند لپاره مناسب، ژوندی» څخه اخیستل شوی، کوم چې په خپله له βίωσις (biōsis)، «د ژوند لاره»، او له βίος (bios)، «ژوند» څخه اخیستل شوی. د «باکټریا ضد» اصطلاح له یوناني ἀντί (ضد)، «مخالف» + βακτήριον (baktērion) د βακτηρία (baktēria) مخفف، «کارکوونکي، میله» څخه اخیستل شوې، ځکه چې لومړنۍ کشف شوې باکټریا د میلې په بڼه وه.

طبي کارول

انټي بیوټیکونه د باکټریایي انتاناتو او کله کله د پروټوزوایي انتاناتو د درملنې یا مخنیوي لپاره کارول کېږي. (مټرونیډازول د ګڼو پرازیټي ناروغیو په وړاندې اغیزمن درمل دي). کله چې شکمن شو چې د یوه انتان له امله یوه ناروغۍ رامنځته شوې خو مسئول پاتوجن ونه پېژندل شي، تجربوي درملنه پیل کېږي. په دې کې د وړاندې شویو اعراض او علایمو په اساس د پراخه طیف لرونکي انټي بیوټیک تجویز شامل دي او هغه وخت پلي کېږي چې لابراټواري معاینو پایلې کیدای شي څو ورځې وخت ونیسي.

کله چې مسئول پاتوجن مایکروارګانیزم له پخوا څخه پېژندل شوی وي یا تشخیص شوی وي، کولی شو یوه قطعي درملنه پیل کړو. په دې کې د نري طیف لرونکي انټي بیوټیک کارول شامل دي. د ورکړل شوي انټي بیوټیک ټاکنه د هغه د بیې په اساس ترسره کېږي. د مایکروارګانیزم پېژندل ډېر مهم دي ځکه دا کولی شي د انټي بیوټيک درملنې بیه او زهرجن توب را کم کړي او همدارنګه د انټي میکروبي موادو په وړاندې مقاومت راټیټ کړي. د جراحۍ څخه مخنیوي لپاره، د حاد اپنډیسیټ لپاره چې اختلاطي شوی نه وي کولی شو انټي بیوټيک ورکړو.

انټي بیوټیکونه د مخنیوي په توګه هم ورکول کېږي او دا کار یوازې هغو کسانو کې ترسره کېږي چې له ګواښ سره مخامخ دي لکه هغه کسان چې ضعیفه معافیتي سیسټم لري (په ځانګړې توګه د HIV پېښو کې د نومونیا یا سږو پړسوب مخنیوي لپاره)، هغه کسان چې د معافیت سیستم ټیټوونکي درمل کاروي، سرطاني ناروغان او هغه کسان چې جراحي کوي. په جراحي پروسیجرونو کې د دې درملو کارول د څېرې زخمونو انتاني کېدو مخنیوي لپاره دي. هغوی د غاښونو انټي بیوټیکي مخنیوي کې رغنده رول لوبوي چېرې چې د هغوی کارونه کېدای شي له باکټریمیا او انتاني انډوکارډیټ څخه مخنیوی وکړي. انټي بیوټیکونه همدارنګه په نوټروپنیا کې، چې په ځانګړې توګه سرطان پورې تړلې وي، د انتاناتو د مخنیوي لپاره وکارول شي.

د زړه کورونري رګونو ثانوي ناروغۍ څخه د مخنیوي لپاره د اوسني علمي فعاله شواهدو له لورې د انټي بیوټیک کارونې څخه ملاتړ نه کېږي او په اصل کې کېدای شي د زړه او رګونو مړینه، له هر بل لامله مړینه او د سکتې واقعاتو کې زیاتوالی راولي.

د تجویز طریقه

د انټي بیوټیکونو تجویز لپاره بېلابېلې لارې شتون لري. انټي بیوټیکونه په معمول ډول د خولې له لارې کارول کېږي. په شدیدو پېښو کې، په ځانګړې توګه ژورو سیسټمیکو انتاناتو کې، کولی شو انټی بیوټیکونه په رګونو کې یا په تزریقي ډول هم تجویز کړو. چېرته چې انتاني شوې سیمه په اسانۍ سره د لاسرسۍ وړ وي، کېدای شي انټي بیوټیک د سترګو څاڅکو په توګه د سترګو په تورو کې یا د سترګو په التهاب کې او یا هم د غوګونو التهاب لپاره او د لامبو وهونکو د غوږونو التهاب لپاره موضعي وکارول شي. موضعي کارونه هم د درملنې یوه بله ټاکنه ده چې د پوستکي ځینې ناروغیو لکه آکنه او سلولیټ لپاره کارول کېږي. د موضعي کارونې ګټو کې لوړ غلظت ته لاسرسی او د التهاب په سیمه کې د انټي بیوټیکو ثابت پاتې کېدل شامل دي؛ د سیسټمیک جذب کېدو او زهرجن کېدو کمېدل، او د اړتیا وړ انټي بیوټيک ټولیز حجم کمېدل، په پایله کې له انټي بیوټیک څخه د غلطې کارونې ګواښ هم راکموي. د هغو موضعي انټي بیوټيکونو په هکله چې د جراحي ځانګړو ټپونو په سر لګول کېږي، رپوټ شوی چې د جراحۍ ځای انتاني کېدو ګواښ راکموي. په هرحال، لا هم د موضعي انټي بیوټیکو کارونې په هکله د اندیښنو وړ ځینې ځانګړي لاملونه شتون لري. کېدای شي د انټي بیوټیکونو یوه برخه په سیسټمیک ډول جذب شي؛ د مصرفي انټي بیوټيک دقیق دوز اندازه کول ګران کار دی او همدارنګه د تماس په صورت کې د موضعي حساسیت یا ډرماټیټ د رامنځته کېدو امکان هم شتون لري. سپارښتنه کېږي هرڅومره ژر چې کېږي انټي بیوټیک باید تجویز شي په ځانګړې توګه هغو انتاناتو کې چې ژوند ته ګواښ جوړوي. ډېری عاجل ډیپارټمنټونه انټي بیوټيکونه د همدې موخې لپاره ځان سره ساتي.

نړیوال مصرف

د هېوادونو په منځ کې د انټي بیوټیکونو مصرف ډېر توپیر لري. د انټي بیوټیک مصرف باندې د نظارت په هکله د WHO رپوټ چې په ۲۰۱۸م کال کې خپور شو، په ۲۰۱۵م کال کې له ۶۵ هېوادونو څخه راټول شوي معلومات یې وارزول. دا اندازه په ورځنۍ توګه د هرو ۱۰۰۰ کسانو په سر د ورځني ډوز په توګه محاسبه شوې وه. مغلستان له ۶۴.۴ سلنې نرخ سره ترټولو ډېر مصرف درلود. بورونډي له ۴.۴ سلنه مصرف سره ترټولو ټیټ مصرف درلود. اموکسی سیلین او اموکسی سیلین/کلاوولانیک اسیډ درملو ترټولو ډېر مصرف درلود.

د کلینيکي کارونې تایید لپاره انټي بیوټیکونه لومړی د هرډول منفي اغیزو له اړخه کتل کېږي او په معمول ډول خوندي او د زغم وړ ګڼل کېږي. په هرحال، ځینې انټي بیوټیکونه په پراخه توګه نامطلوبه جانبي عوارضو درلودونکي دي چې له خفیفو نیولې تر ډېر شدیده پورې رسېږي او د کارول شوي انټي بیوټيک ډول، د موخې میکروبونو او ناروغ کس پورې تړاو لري. جانبي عوارض کېدای شي د انټي بیوټیک درملیزو یا زهري ځانګړنو منعکس کوونکي وي یا کېدای شي ډېر حساسیت یا الرژیک غبرګونونه په کې شامل وي. جانبي عوارضو کې له عادي تبې او کانګو نیولې تر عمده الرژیکي غبرګونونو لکه فوټوډرماتایټس او انافایلکسس پورې شامل وي.

د خولې له لارې خوړل کېدونکو انټي بیوټیکو جانبي عوارضو کې اسهال شامل دی چې د کولمو په فلورا کې ډولونو ترکیب د اختلال په پایله کې رامنځته کېږي چې د بېلګې په توګه د کلوسټریډیوم ډیفیسل په توګه ناروغي زېږوونکو باکټریاګانو د ډېرې ودې لامل کېږي. د انټي بیوټیک کارونې مودې په اوږدو کې د پروبیوټیک درملو کارول کولی شي انټي بیوټیک پورې اړوند اسهال څخه په مخنیوي کې مرسته وکړي. د باکټریا ضد مواد همدارنګه کولی شي د مهبل په فلورا هم اغیزه پرېږدي او کېدای شي د والوو-واجینا په ساحه کې د کاندیدا له نسل څخه د فنګسي انتاناتو له حد‌ څخه ډېرې ودې لامل شي. اضافي جانبي عوارض کېدای شي له نورو درملو سره د تعامل په صورت کې رامنځته شي، د بېلګې په توګه که د کوینولون کورنۍ انټي بیوټیک له سیسټمیک کورټیکوسټروییډ درملو سره یوځای تجویز شي ټنډون ته د زیان رسېدو ګومان ډېرېږي.

ځینې انټي بیوټیکونه کېدای شي مایټوکانډریا ته، چې د انسان په شمول په یوکاریوټي حجرو کې له باکټریا څخه اخیستل شوی جز دی، زیان ورسوي. مایټوکانډریا ته زیان په حجراتو کې د آکسیډاټیف فشار رامنځته کېدو لامل کېږي او دا کار د فلوروکوینولون درملو د جانبي عوارضو یوه میکانیزم په توګه سپارښت شوی دی. هغوی همدارنګه په کلوروپلاسټ باندې هم اغیزه پرېږدي.