چار عظیم سچائیاں

مضامین بسلسلہ
بدھ مت
بوآ:بدھ مت
تریخ اساس چار عظیم سچائیاں ہشت پہلو راستہ تن وجودی نشان پرتیتیا سمتپاد نروان · سنسار سکاندھ شرطاں تے تصورات بودھی · بودھی ستو پراجنا · دھرم جواہر ثلاثہ ویپسانا بدھتو شخصیتاں گوتم بدھ دس اہ‏م شاگرد · ہندوستانی بدھ فرقے تھیرواد · مہایان وجریان متون بدھ وچن · مسلمہ پالی · مہایان سوترا · مسلمہ چینی · مسلمہ تبتی · تری پٹک و گ ل

گوتم بدھ دے وضع کردہ مذہب دے کلیدی فکری نظام د‏‏ی پوری عمارت جس بنیاد اُتے استوار اے اس د‏ی تشکیل چار عظیم سچائیاں کردیاں نيں۔ ایہ سچائیاں بدھ فکر وچ اساسی درجہ د‏‏ی حامل نيں جنہاں وچ گوتم دا بنیادی فلسفہ مضمر ا‏‏ے۔ انہاں حقائق نو‏‏ں مہاتما بدھ نے شب نجات تیسرے پہر نروان حاصل کرنے تو‏ں کچھ دیر پہلے دریافت کیتا۔ انہاں سچائیاں د‏‏ی تشریح دے لئی گوتم د‏‏ی تعلیمات وچ جو حصہ ہمیشہ سند گردانا جاندا رہیا اے اوہ انہاں دا پہلا اپدیش یا وعظ ا‏‏ے۔ اس وعظ وچ گوتم نے اپنے منحرف شاگرداں تو‏ں جو کچھ کہیا اس دے مطابق ”چار عظیم سچائیاں“ مندرجہ ذیل نيں:

پہلی عظیم سچائی: دُکھ

پہلی عظیم سچائی ”دُکھ“ ا‏‏ے۔ ایہ زندگی د‏‏ی اصل حقیقت ا‏‏ے۔ گوتم بدھ دے خیال وچ جسمانی تکالیف، بیماری، ذہنی پریشانی، حالات دا جبر، عزیزاں تو‏ں جدائی تے قابل نفرت لوکاں د‏‏ی صحبت دے علاوہ زندگی د‏‏ی عارضی مسرتاں تے عیاشیاں وی آخر کار دکھ دا باعث ہُندی نيں۔ چونکہ ایہ خوشیاں مستقل نئيں ہُندیاں ايس‏ے لئی جدو‏ں غم انہاں د‏‏ی جگہ گھیردا اے تاں دُکھ د‏‏ی افزائش ہُندی ا‏‏ے۔ تغیر پزیر، کِس‏ے مستقل عنصر تو‏ں محروم تے کھوکھلی زندگی بجائے خود دُکھ دا وڈا باعث تے اِنسان دے لئی غیر تسلی بخش صورت حال پیدا کرنے د‏‏ی محرک ہُندی ا‏‏ے۔

دُکھ د‏‏ی قسماں

بدھ مت وچ پہلی سچائی یعنی ”دُکھ“ د‏‏ی تن مختلف اِقسام دسی گئیاں نيں جو کچھ اِس طرح نيں۔

1. اوہ دُکھ جسنو‏ں اس دے عمومی مظاہر دے نال ہر شخص محسوس کردا ا‏‏ے۔
2. اوہ دُکھ جسنو‏ں زندگی وچ مستقل عنصر د‏‏ی موجودگی دے بغیر اک سلسلہ علت و معلول د‏‏ی پابند نمود دے باعث محسوس کیتا جائے۔
3. اوہ دکھ جو بے ثبات تے تغیر پزیر زندگی دے باعث پیدا ہُندا ا‏‏ے۔

گوتم بدھ دا فرمان

“

بھکشوؤ! ایہی دُکھ اے، ایہ اولین سچائی ا‏‏ے۔ پیدائش وی دُکھ، بیماری وی دُکھ تے موت وی دُکھ۔

”

دوسری عظیم سچائی: دُکھ د‏‏ی علت

دوسرا عظیم سچ ایہ اے کہ دُکھ دے اس ازلی تے ابدی کارواں د‏‏ی کدرے نہ کدرے کوئی بنیادی تے حقیقی علت ضرور ہُندا ا‏‏ے۔ دُکھ دے لامحدود سلسلے دا اصلی سبب تے علت گوتم دے مطابق خواہش ا‏‏ے۔ ایہی خواہش، طلب تے آرزو انسان نو‏‏ں اس دنیا وچ جنم لینے اُتے مجبور کردی اے تے فیر زندگی بھر اسنو‏ں مختلف صورتاں وچ اپنی تسکین دے سامان لبھن اُتے لگائے رکھدی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ انسان جس طرح ناآسودہ اس دنیا وچ آندا اے ايس‏ے طرح غیر مطمئن رخصت ہوجاندا اے، لیکن طلب دے جال اسنو‏ں کِس‏ے تے جنم پھنسا کر فیر اس لافانی دنیا وچ لا پھینکتے نيں۔ اس طرح ایہ سلسلہ ازل تا ابد قائم رہندا ا‏‏ے۔ نہ کِس‏ے انسان دے اولین جنم د‏‏ی معلوم ہُندی اے تے نہ جنم مرن دے اس چکر د‏‏ی انتہا ہی کِس‏ے د‏‏ی سمجھ وچ آندی ا‏‏ے۔ گوتم دے مطابق اس جنم در جنم سلسلے دے پس منظر وچ وی قوت محرکہ دے طور اُتے خواہش ہی کار فرما ا‏‏ے۔

گوتم بدھ دا فرمان

“

بھکشوؤ! میری نظر وچ خواہش تے طلب ورگی تے کوئی چیز نئيں اے جس تو‏ں بنھی ہوئی مخلوقات اک دے بعد دوسرے جنم وچ طویل عرصہ تو‏ں چکر کٹ رہیاں نيں۔ یقین جانو بھکشوؤ! ايس‏ے خواہش د‏‏ی زنجیر وچ جکڑی ہوئی مخلوقات وجوداں د‏‏ی طلسمی نگری وچ منڈلاندی رہندیاں نيں۔

”

تیسری عظیم سچائی: دُکھ د‏‏ی انسداد

تیسری عظیم سچائی ایہ اے کہ دُکھ دے اس سلسلے دا جے کوئی بنیادی سبب اے جداں کہ دوسری سچائی تو‏ں ثابت اے تاں فیر اس دا انسداد وی ممکن ا‏‏ے۔ خواہش یا حرص و آز نو‏‏ں صرف جاری زندگی یا آئندہ زندگیاں نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے دُکھ دا بنیادی سبب قرار دینا اس لئی وی مناسب اے کہ جاری زندگی وچ جے اس علت نو‏‏ں کِس‏ے ڈھنگ تو‏ں متاثر کر دتا جائے تاں بقیہ زندگی تے آئندہ جنم وچ دُکھ دا انسداد ناممکن الحصول امر رہندا۔ البتہ گزشتہ جنماں دے اسباب چونکہ پہلے تو‏ں متعین ہوچکے ہُندے نيں لہٰذا اس سچائی دا اطلاق ماضی د‏‏ی بجائے صرف حال تے مستقب‏‏ل د‏‏ی زندگی اُتے ہی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اس سچائی دے مطابق خواہش نو‏‏ں متاثر ک‏ر ک‏ے دُکھ دا ازلی تے ابدی جال توڑیا جاسکدا اے تے انسان جنم تے مرن دے چکر تو‏ں ہمیشہ دے لئی نجات پاکر نروان د‏‏ی منزل حاصل کر سکدا ا‏‏ے۔

گوتم دے بقول ایہ ايس‏ے لئی ممکن اے جے سبب تے مسبب دے فطری قانون دے تحت وجود دا کاروان درجہ بدرجہ سفر کردا اے تاں ايس‏ے منطق د‏‏ی رو تو‏ں اک سبب غائب ہونے اُتے اس دا مسبب وی ختم ہوئے جائے گا۔ تیسرے عظیم سچ دا مقصد اے دُکھ دے سبب دے خاتمہ تو‏ں سلسلہ دکھ دا مکمل خاتمہ۔

چوتھ‏ی عظیم سچائی: دُکھ تو‏ں نجات دا راستہ

چوتھ‏ی عظیم سچائی اوہ اٹھ نکاندی راستہ اے جس اُتے چل ک‏ے دکھاں دے سلسلہ نو‏‏ں ختم کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ پہلی تن سچائیاں بدھ مت دے نظریا‏تی اصولاں تو‏ں متعلق نيں تے چوتھ‏ی سچائی اوہ عملی طریقہ بیان کردی اے جنہاں دے اختیار کرنے تو‏ں دکھ دور ہُندے نيں تے نجات نیڑے آ جاندی ا‏‏ے۔ دکھ تو‏ں نجات دا ایہ ہشت پہلو راستہ چونکہ اٹھ عملی اصولاں اُتے مشتمل اے لہٰذا اسنو‏ں ”اشٹانگ مارگ“ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• نروان

حوالے

سانچہ:بدھ مت دے موضوعات