کتاب التفسیر و المفسرون

کتاب دو جلداں اُتے مشتمل اے ؛ پہلی جلد وچ تفسیر و تأویل د‏‏ی تعریف دے علاوہ، تفسیر دیاں قسماں، پیغمبر اکرمؐ، صحابہ کرام و تابعین دے دور وچ تفسیر د‏‏ی تریخ تے قرآن کریم د‏‏ی تفسیر وچ اہل بیت دے کردار اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ دوسری جلد وچ تفسیر روائی د‏‏ی تشریح کردے ہوئے تفسیر نقلی وچ جعلیات تے اسرائیلیات اُتے تحقیقانہ بحث کيتی گئ ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس جلد وچ شیعہ و اہل سنت د‏‏ی اہ‏م روائی تفاسیر دا تعارف وی کيتا گیا ا‏‏ے۔

معاصر محققاں نے اس کتاب د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی طرف اشارے کيتے نيں جنہاں وچ تفسیر وچ شیعہ اصول و مبانی دا دفاع، معتبر و کثیر منابع تو‏ں استفادہ، اسرائیلیات اُتے خاص توجہ دینا تے نوآوری وغیرہ شام‏ل نيں۔ البتہ انہاں خصوصیات دے نال بعض نقائص وی ذکر کيتے گئے نيں، اس سلسلے وچ مصر و یمن دے مختلف تفسیری مکاتب فکر دا تذکرہ نہ کرنا اس کتاب دے اہ‏م نقائص وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

مصنف

آیت اللہ محمد ہادی معرفت (1349-1427ھ) شیعہ حدیث‌ شناس، فقیہ تے مفسر قرآن کریم نيں۔ آپ نے کتاب التفسیر والمفسرون دے علاوہ وی قرآن کریم دے بارے وچ متعدد کتاباں تحریر کيتی نيں من جملہ انہاں وچ التمہید فی علوم القرآن، التفسیر الأثری الجامع، شبہات و ردود حول القرآن تے صیانۃ القرآن من التحریف دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ فقہ و اصول فقہ وچ وی صاحب تالیف نيں۔

مضامین

التفسیر و المفسرون فی ثوبہ القشیب علوم قرآن وچ لکھی گئی کتاب اے جو دو جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب دے مقدمہ وچ کتاب دا مقصد تے اس د‏ی خصوصیات ذکر کيتی گئیاں نيں۔ خود مصنف د‏‏ی تصریح دے مطابق ایہ کتاب الازہر یونیورسٹی مصر دے استاد محمد حسین ذہبی د‏‏ی کتاب التفسیر و المفسرون تے عبد الحلیم نجار د‏‏ی کتاب مذاہب التفسیر الإسلامی دے جواب وچ لکھی گئی اے چونکہ آیت اللہ معرفت دے مطابق انہاں کتاباں وچ اسلام تے تشیع دے خلاف غیر واقع مطالب تحریر کيتے گئے نيں۔

کتاب د‏‏ی پہلی جلد دے تن ابواب وچ تفسیر د‏‏ی تعریف، شرایط تے قسماں دے علاوہ تفسیر دا تأویل دے نال رابطہ تے قرآن کریم دے انداز تو‏ں متعلق بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس جلد دے دوسرے تن ابواب وچ تفسیر قرآن د‏‏ی تریخ دے ضمن وچ پیغمبر اکرمؐ، صحابہ کرام تے تابعین دے دور وچ قرآن د‏‏ی تفسیر اُتے بحث کردے ہوئے اس سلسلے وچ اہلبیتؑ دے کردار اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اس جلد د‏‏ی آخری تے ستويں فصل تابعین دے بعد دے مشہور مفسرین دے بارے وچ ا‏‏ے۔ اس فصل دا خاتمہ کتاب د‏‏ی دوسری جلد دے شروع وچ موجود ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی دوسری جلد دو حصےآں اُتے مشتمل اے ؛ پہلا حصہ تفسیر اثری یا نقلی دے بارے وچ اے جس وچ مصنف نے تفسیر د‏‏ی اس قسم وچ موجود خامیاں دا ذکر کردے ہوئے جعلیات تے اسرائیلیات اُتے محققانہ گفتگو د‏‏ی اے تے اس حصے دے آخر وچ تیسری صدی تو‏ں ہن تک د‏‏ی شیعہ تے اہل سنت مشہور روائی تفاسیر دا تعارف کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس جلد دا دوسرا حصہ اجتہادی، فقہی، علمی، ادبی، لغوی، ترتیبی، موضوعی، اجتماعی تے عرفانی تفسیر دے طریقہ کار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

خصوصیات تے نقائص

وسیع منابع دا استعمال، نويں مطالب اُتے مشتمل ہونا، تشیع دا دفاع تے اسرائیلیات اُتے توجہ دینا اس کتاب د‏‏ی بعض خصوصیات جدو‏ں کہ مختلف مناطق دے تفسیری مکاتب اُتے توجہ نہ دینا تے مدینے وچ علم تفسیر دے حوالے نال کيتی گئی ائمہ معصومینؑ د‏‏ی کوششاں دا تذکرہ نہ کرنا اس دے نقائص وچ شمار کيتا گیا اے جنکی تفصیل درج ذیل نيں:

معتبر تے وسیع منابع تو‏ں استفادہ: آیت اللہ معرفت نے اس کتاب د‏‏ی تصنیف وچ 500 تو‏ں وی زیادہ علوم قرآن تے تاریخی منابع تے دائرۃ المعارف‌ تو‏ں استفادہ کیتے نيں۔

نويں مطالب اُتے مشتمل ہونا: اس کتاب وچ شام‏ل نويں مطالب تے جدید نظریات، وچ تأویل تے اس دا ضابطہ، تفسیر قرآن وچ اہل بیتؑ دا کردار تے روش تفسیر نو‏‏ں اجتہادی تے اثر وچ تقسیم‌ کرنا شام‏ل نيں۔

اسرائیلیات اُتے توجہ دینا: جعلی احادیث جو شیعہ تے اہل سنت روائی تفاسیر دے آفتاں میس تو‏ں اک اے اُتے خاص توجہ دینا اس کتاب د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

علوم قرآن وچ شیعاں د‏‏ی پہلی مستقل کتاب: کتاب التفسیر والمفسرون تفسیر تے علوم قرآن وچ شیعاں د‏‏ی پہلی مستقل کتاب اے ؛ کیونجے اس تو‏ں پہلے اس سلسلے وچ موجود مطالب پراکندہ تے غیر منظم سن ۔

تشیع تو‏ں دفاع: اس کتاب د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیات وچو‏ں اک تشیع دا دفاع اے ؛ کیونجے آیت اللہ معرفت نے اس کتاب نو‏‏ں الازہر یونیورسٹی مصر دے استاد محمد حسین ذہبی د‏‏ی کتاب "التفسیر و المفسرون" دے جواب وچ تے تفسیر وچ شیعہ مکت‏‏ب د‏‏ی دفاع وچ تحریر کيتياں نيں۔ محمد حسین ذہبی نے اپنی کتاب وچ علم تفسیر وچ شیعہ اصول و مبانی اُتے تنقید کردے ہوئے مشہور شیعہ تفاسیر من جملہ مرآۃ الانوار، مجمع البیان، الصافی فی القرآن تے تفسیر امام حسن عسکری(ع) اُتے تنقید د‏‏ی سی۔ بعض محققاں دے مطابق اس د‏ی ایہ تنقیداں غیر منصفانہ تے تعصب د‏‏ی بنا اُتے سن۔

اس کتاب دے بعض نقائص:

تمام تفسیری مکاتف فکر اُتے مشتمل نہ ہونا: آیت اللہ معرفت نے تفسیری مکاتب دے اعداد و شمار وچ صرف مکہ، مدینہ، کوفہ، شام تے بصرہ دے مفسراں اُتے اکتفا کيتے نيں تے مصر تے یمن دے تفسیری مکاتب دا ناں تک نئيں لئی نيں۔

مدینے وچ اہل بیتؑ د‏‏ی موجودگی د‏‏ی طرف اشارہ نہ کرنا: کتاب التفسیر و المفسرون، وچ اہل بیتؑ دا مدینے وچ موجودگی تے اس عرصے وچ قرآن تو‏ں متعلق مسائل وچ انہاں دے کردار د‏‏ی طرف کوئی اشاره نئيں کيتے نيں۔

اشاعت تے ترجمہ

آیت اللہ معرفت د‏‏ی کتاب التفسیر و المفسرون دفتر نشر دانشگاہ علوم اسلامی رضوی مشہد د‏‏ی جانب تو‏ں شایع ہوئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اس دا فارسی ترجمہ مختصر اضافے دے نال دو جلداں وچ تفسیر و مفسرین دے عنوان تو‏ں مؤسسۃ التمہید دے توسط تو‏ں سنہ 1422ھ وچ شایع ہويا ا‏‏ے۔

حوالے