سکھ ریاستاں

جون 1716 وچ بندہ سنگھ بہادر دے مرن مگروں پنجاب وچ لاقنونیت دا محول پیدا ہو گا۔ سکھاں نے اپنے بچاء لئی اپنے آپ نوں چھوٹے-چھوٹے جتھیاں وچ جتھیبند کیتا اتے اٹھارھویں صدی دے ادھ تک ایہہ باراں مسلاں وچ سنگٹھت ہو گئے۔ اک شبد دے طور تے مثل دا مطلب اتھوا برابری والیاں دا اک گروہ جاں جتھا اے اتے دراصل ایہہ سوے اچھت فوج اک سیاسی جاں خاص علاقے وچوں بھرتی کیتی گئی ہندی سی۔ ہولی-ہولی ایہناں مسلاں نے مالی لابھاں بدلے خاص-خاص علاقیاں وچ لوکاں دی سرکھیا کرنی شروع کر دتی اتے اس طرحاں ایہہ اپنے آسرت لوکاں اپر جہڑے کہ کئی واری سکھ وی نہیں ہندے سن، سیاسی اثر قایم کرن وچ کامیاب ہو گئے۔ آہلووالیا مسل، بھنگی مسل ، ڈلیوالیا مسل، فیزلپوریا (سنگھپوریا مسل)، کنہیا مسل، کروڑسنگھیا مسل(پنجگڑھیا مسل)، نکئی مسل، نشانوالیہ مسل، رامگڑھیا مسل، شہیداں مسل اتے سکرچکیا مسل گیاراں مسلاں سن جہڑیاں ماجھا علاقے جاں بیاس اتے راوی دریاواں دے وچکار باری دوآب وچ بنیاں سن جدوں کہ بارہویں مثل پھولکیاں مسل ستلج دریا دے دکھن ولّ مالوا علاقے وچ ستھاپت ہوئی سی۔

جنوری 1764 وچ، جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ سکھ ستلج پار کر گئے اتے سرہند (سرہند) تک اپنا بول بالا قایم کر لیا؛ سرہند گرو گوبند سنگھ دے دو چھوٹے صاحبزادیاں نوں نینہاں وچ چنواؤن نال سنبندھت ہون کرکے گھرنا دا پاتر بنیا ہویا سی۔ افغان گورنر زین خان جنگ وچ ماریا گیا اتے شہر رجّ کے لٹیا گیا۔ سکھاں دا ہن اس علاقے اتے پورا قبضہ سی ایہہ بناں کسے روک ٹوک دور-دراڈے جاندے سن اتے دور دے علاقےآں نوں وی اپنے ماتحت کرن لگ پئے سن۔ اس مہم دے سٹے وجوں پھولکیاں مثل دے میمبراں نے راج دا دعویٰ ستھاپت کر دتا۔ ایہناں وچ اعلیٰ سنگھ پٹیالہ ، ہمیر سنگھ نابھہ ، گجپت سنگھ جیند اتے کیتھل دا دیسو سنگھ شامل سی۔ ستلجوں پار کجھ مسلاں نے ایہناں جتاں وچوں ستلج دے دکھن وچ کجھ علاقہ حاصل کر لیا۔ کئی مسلاں نے اٹھارھویں صدی دے پچھلے دہاکیاں وچ بہت وادھا کیتا، ایہہ وادھا جاں ترقی دراصل اک دوجے دی قیمت تے ہوئی نہ کہ گھریلو اتھوا دیسی مسلماناں حاکماں کرکے ہوئی۔ لگاتار آپسی لڑائی نے مثل دے اکٹھ روپ نوں کھورا لایا اتے سکھ کامنویلتھ (راشٹر منڈل) دے آدرش نوں کمزور کر دتا۔ مایوسی دے اس ویلے وڈی سیاسی اہمیت والا سکرچکیا مثل دا اک سکھ سردار رنجیت سنگھ ابھر کے اگے آیا۔ 1799 وچ، ایہہ لاہور اندر داخل ہو گیا اتے اسنے پنجاب وچ پہلاں پہلاں باقی سکھ مسلداراں دیاں جائداداں نال اتے پھر غیر سکھ علاقیاں نوں ہتھیا کے اپنی سیاسی طاقت باہر ولّ ودھاؤنی شروع کر دتی۔ ستلج پار دے علاقے وچ کپورتھلہ دی آہلووالیا سٹیٹ رنجیت سنگھ دی نیڑے دی مددگار ریاست دے طور تے بے چین جہی ہوند نال قایم رہی جدوں کہ زیادہ تر باقی دیاں ریاستاں لگبھگ ختم ہی ہو گئیاں۔ ستلج پار دیاں سکھ ریاستاں جویں کہ پٹیالہ، نابھہ، جیند، کیتھل، فریدکوٹ اتے کلسیا نے عامَ طور تے اگے ودھ رہے رنجیت سنگھ نال دوستانہ تعلق ہی رکھے پر اپنے نیڑے دے جتے جا رہے علاقیاں وچوں رنجیت سنگھ ولوں چھوٹے-چھوٹے ٹکڑے بھیٹ سروپ دتے جان دے باو جود ایہہ رنجیت سنگھ دی ودھدی طاقت توں خوفزدہ رہن لگے۔ کئیاں نے دکھن وچ ودھ رہی برطانوی راج دی حکومت نال گل بات شروع کر دتی اتے 1809 وچ پٹیالہ، نابھہ، جیند، کیتھل، فریدکوٹ اتے کلسیا ریاستاں نے لوڑ پین تے ملٹری مدد دینی پروان(منظور) کر کے بریٹیش سرکھیا لے لئی۔ دراصل 1826 وچ کپورتھلہ دے سردار فتح سنگھ نے وی ستلج پار دے اپنے علاقے وچ بریٹیش دی سرکھیا حاصل کر لئی جدوں کہ دریاؤں آر-پار دے علاقے رنجیت سنگھ اتے اسدے جانشیناں دی سرکھیا گرنٹی ہیٹھ ہی رہے۔ اسے دوران 1843 وچ، کیتھل ریاست دا وڈا علاقہ بھائی ادے سنگھ دے اکال چلانے پچھوں اسدے بچہ نہ ہون کرکے برطانوی ہند دی راج ملکیت بن گئیا۔

مول روپ وچ اپنی رکھیا لئی بنے جتھے پرستھتیاں دے انوکول ہون نال شکتیور (طاقتور) مسلاں بن گئیاں۔ ایہناں نے مل کے سرہند نوں جتیا اتے زین خان ناں دے صوبیدار نوں ماریا۔ اس طرحاں مسلاں دی طاقت ودھدی گئی اتے اس وقت دا سارا پنجاب ایہناں دے گھوڑیاں دیاں ٹاپاں ہیٹھ ہو گیا۔ ہر مسل نے اپنا اپنا علاقہ مل لیا۔ اس نال ایہناں دی پرسپر ایکتا اتے سانجھے ادیش لئی جتھیبند ہو کے لڑن دی تھاں آپسی ہتاں اتے علاقیاں کارن لڑنا شروع ہو گیا۔ اس نال ایہناں دے ایکتا دی بھاونا نوں بہت دھکہ لگا۔ کپورتھلہ ریاست نوں چھڈ کے ستلج دے اس پار دیاں ساریاں ریاستاں ہولی ہولی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور دربار تھلے کر لئیاں۔

مالوا کھیتر وچ پھولکیاں مسل دیاں ریاستاں ہوند وچ آ گئیاں، جویں ریاست پٹیالہ ، ریاست نابھہ ، ریاست جیند اتے ریاست کیتھل۔ ایہناں توں علاوہ ریاست فریدکوٹ اتے ریاست کسلیا وی علیحدہ ہوند ہو گئیاں۔ ریاست کپورتھلہ سمیت ایہہ ستّ ریاستاں قایم ہو گئیاں۔ ایہناں دے مہاراجہ رنجیت سنگھ نال سنبندھ سکھاویں رہے۔ پر مہاراجے دی وستاروادی رچی توں اندروں- اندر ایہناں ریاستاں دے سوآمی ڈرن وی لگ گئے۔ ایہناں نے انگریز سرکار توں لوڑ ویلے سرکھیا پراپتی دی آس وچ، اپنے ولوں وی لوڑ پین اتے انگریزاں دی مدد کرن دا یعقین دوایا۔ پہلی انگریز سکھ لڑائی ویلے ریاست پٹیالہ، ریاست جیند، ریاست فریدکوٹ اتے ریاست کسلیا نے انگریزاں دی مدد کیتی، جد کہ ریاست نابھہ، ریاست کپورتھلہاتے ریاست لاڈوا وغیرہ نے سنکوچ کیتا۔ فلسروپ مدد کرن والیاں نوں انگریز سرکار ولوں شکرانے وجوں ہور علاقے، انعام اتے خطاب ملے جد کہ دوجیاں ریاستاں توں کجھ علاقے کھوہ لئے گئے اتے لاڈوا، کیتھل وغیرہ ریاستاں دا سبھ کجھ ضبط کر لیا گیا۔

انگریزاں نال گٹھجوڑ دی پہلی اہم پریکھیا(امتحان) 1845-46 وچ پہلی اینگلو سکھ جنگ نال سامھنے آئی۔ جدوں سکھ بھراواں دے خلاف بدیسی راج دی مدد کرن دی منگ آئی تاں سکھ ریاستاں دا ورتا وکھ-وکھ سی۔ پٹیالہ، جیند، فریدکوٹ اتے کلسیا نے ترنت اپنے سارے سادھن(زریعے) انگریزاں نوں سونپ دتے جدوں کہ نابھہ، کپورتھلہ اتے لاڈوا نے الٹ کیتا اتھوا خالصہ نال رل کے جنگ لڑی۔ وفاداراں نوں سنمان اتے گرانٹاں اوہناں جتے ہوئے علاقیاں ‘چوں دتیاں گئیاں جدوں کہ دوسرے جویں لاڈوا دیاں ساریاں سہولتاں ختم کر دتیاں گئیاں جاں پھر کپورتھلہ اتے نابھہ دی طرحاں اوہناں دے علاقے کھوہے گئے۔

1849 وچ انگریزاں نے دوجی اینگلو سکھ جنگ جت کے پنجاب راج نوں اپنے نال ملا لیا اتے ستلج پار ساریاں مسلاں دی ساری رہندی کھونہدی سیاسی اہمیت ختم ہو گئی بھاویں کہ اوہناں دی سماجی ، دھارمی جاں مالی حثیت اجے وی ختم نہیں ہوئی سی۔ جدوں 1857 دی سپاہی بغاوت ویلے انگریزاں نوں فوجی چنوتی ملی تاں پھر وی نویں راج وچ جڑے رہن لئی پنجاب وچوں سکھ راجیاں دی مدد کم آئی اتے دلی وکھے وی ساری طاقت دا تریخی مرکز مڑ سنبھالن وچ مددگار ثابت ہوئی۔ ہن انگریز نے اگلی آؤن والی صدی وچ سکھ حکمراناں نال اپنے سنبندھ پکی طرحاں سنسچت کر لئے۔ رانی وکٹوریا نے اگے توں ہور راجاں نوں اپنے وچ ملاؤنا ردّ کر دتا اتے راجیاں نوں اپنے متبنے بناؤن دا اختیار دے دتا تاں کہ اوہناں وچوں کسے نوں وی لاڈوا جاں کیتھل دی طرحاں نقصان نہ اٹھاؤنا پوے۔ اس توں علاوہ ریاست پٹیالہ ، ریاست نابھہ تے ریاست جیند نوں اک وڈا فیدہ حاصل ہویا کہ بناں متبنا بنائے مر جان والے راجا دی تھاں پھولکیاں پروار وچوں ہی حانشین نیوکت کرن لئی صلاحَ لئی جا سکدی سی اتے اجیہا ہی نابالغ راجا لئی ریجینسی کونسل نوں بناؤن لئی وی کیتا جا سکدا سی۔رعایتاں دی سپشٹ (صاف) نشانی سی خطاب، آنریری تمغے، مالیا معاف کرنا، مالی انعام اتے زمیناں دینیاں۔ کیونکہ عامَ طور تے انگریزاں دے ورودھیاں(مخافاں) دیاں نویاں جگیراں ضبط کر لئیاں جاندیاں سن اوہ صرے ریاستی علاقیاں دی ہور ونڈ وچ ہی مدد کردے سن۔ ریاست کپورتھلہ نے اودھ وچ علاقے حاصل کیتے اتے پٹیالہ، نابھہ اتے جیند نے ہریانہ وچ ضلعے پراپت کیتے۔ 1947 تک پٹیالہ، نابھہ، جیند، فریدکوٹ، کپورتھلہ اتے کلسیا دیاں سکھ ریاستاں برطانوی پنجاب دے سمندر وچ خدمختار ٹاپوآں وانگ رہیاں اتے ملٹری فوجیاں اتے اسلحے دے بھنڈار دے طور تے کم کردیاں رہیاں۔جدوں کتے اترلی لہندی سرحد تے خطرہ ہویا جاں چین، افریقہ اتے یورپ وچ جنگ ویلے وی ایہہ ساز و سامان دی اتے فوجی امداد کردیاں رہیاں۔

کئی وڈیاں سیاسی طاقتاں وچکار دے لگاتار وچکار رہنا اتے سکھ راجسی قدراں دی سمبھال چ کردار ایہناں سکھ ریاستاں دی لمے سمیں تک ہوند ایہناں دی جغرافیائی تھاں (محل وقوع) پاروں سی۔ ایہناں ریاستاں نے پہلاں تاں دلی وچ مغلاں، حملہ آور مراٹھیاں اتے ماجھا سکھ مسلاں وچکار اتے پھر انگریزاں اتے رنجیت سنگھ وچکار بفر سٹیٹ دے طور تے کم کیتا۔

سنّ 1857 دے غدر ویلے ایہناں ریاستاں نے انگریزاں دی بہت مدد کیتی جس دے سٹے وجوں ایہناں نوں نا صوف ہور علاقے پردان کیتے گئے، سگوں متبنا بناؤن دا حق وی دتا گیا۔ اس توں علاوہ انیک پرکار دے خطاباں اتے سنماناں نال سنمانت کیتا گیا اتے خراج دین بارے کئی چھوٹاں دتیاں گئیاں۔ اس طرحاں ایہہ ریاستاں انگریز راج وچ اپنی ہوند قایم رکھ سکیاں۔

ہندستان دی ونڈ توں بعد ایہناں نوں پیپسو ناں دی یونین وچ سمو دتا گیا اتے سنّ 1956 وچ پیپسو نوں وی چڑھدے پنجاب دا انگ بنا دتا گیا۔ اس طرحاں ایہناں ریاستاں دی علیحدہ ہوند ختم ہو گئی۔ بھارت دے آزاد ہون اپرنت، ساریاں سکھ ریاستاں اکٹھیاں ہو گئیاں جنہاں وچ مالیرکوٹلا دی مسلم ریاست اتے نالاگڑھ دی ہندو ریاست شامل سن۔ ایہناں نے ملکے پٹیالہ اتے ایسٹ پنجاب سٹیٹس یونین (پیپسو) بنایا۔ 1956 وچ پیپسو نوں چڑھدے پنجاب نال ملا دتا گیا پر ایہہ سنگٹھت صوبہ1966 وچ دوبارہ ونڈیا گیا جدوں پنجاب اتے ہریانہ وکھرے-وکھرے پنجابی اتے ہندی بولدے صوبے بنائے گئے سن۔

ریاستاں، جنہاں نوں مکھ طور تے سکھ ریاستاں کیہا گیا اے کیونکہ ایہناں دے حکمران سکھ سن۔فریدکوٹ نوں چھڈّ کے ایہناں وچ کدے وی سکھاں دی گنتی زیادہ نہیں رہی۔ پنجاب دے برطانوی ہند دے صوبہ پنجاب وانگ سکھ ریاستاں وچ وی ویہویں صدی وچ سکھ آبادی وچ وادھا ہویا۔ سبھ توں ودھیا پٹیالہ دی سکھ ریاست دے 1881 توں 1931 تک دی جنگننا دے موازنے توں پتہ لگدا اے کہ 1881 وچ ہندو آبادی 50.1٪ توں گھٹ کے 1931 وچ 38.2٪ رہِ گئی اتے مسلمان گھٹّ گنتی انی ہی رہی جو 1881 وچ 21.9٪ سی اتے 1931 وچ 22.4٪ سی۔

سکھ راجیاں نے انھیویں اتے ویہویں صدی وچ سکھ پنرجاگرتی دے نمائندے وڈے سیاسی اتے سماجی ورگاں نال اپنے آپ نوں جوڑیا۔ اس تعلق وچ اپنے آپ نوں پوری طرحاں ایہناں نال اک سر کرن والا پہلا فریدکوٹ دا راجا بکرم سنگھ سی۔ اس نے امرتسر دی ‘سنگھ سبھا` وچ حصہ لیا اتے کئی سکھ پراجیکٹاں لئی دل کھولھ کے دان دتا۔ فریدکوٹ دا راجا زیادہ کٹڑ امرتسر سنگھ سبھا دی حمایت کردا سی پر مہاراجہ ہیرا سنگھ نابھہ اتے مہاراجہ راجندر سنگھ پٹیالہ اوہناں سکھ اخباراں نوں چلاؤندے سن جہڑے مخالف‘لاہور سنگھ سبھا` نال جڑے سن۔ سارے سکھ راجیاں نے خالصہ کالج، امرتسر دی اساری وچ کافی پیسہ دتا اتے سٹے وجوں ایہناں نوں کالج کونسل اتے پربندھک کمیٹیاں دیاں میمبریاں دتیاں گئیاں اتے آنریری عہدے جویں چانسلرشپ وغیرہ دتے گئے۔ ویہویں صدی وچ مہاراجہ ہیرا سنگھ اتے مہاراجہ راجندر سنگھ دے وارث مہاراجہ رپدمن سنگھ نابھہ اتے مہاراجہ بھوپندر سنگھ پٹیالہ نے سکھ سیاسی ، مذہبی اتے سبھیاچاری سرگرمیاں وچ ہور ودھ کے حصہ لینا شروع کر دتا اتے ایہناں سرگرمیاں نوں اپنی ریاست دی اچتا درساؤن اتے نجی دشمنیاں لئی وی ورتیا۔

• لیکھک : ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی، سروت : سکھ پنتھ وشوکوش، گر رتن پبلیشرز، پٹیالہ۔
• لیکھک : ب.ر. اتے آئی.سی. اتے انُ. گ.ن.س.، سروت : سکھ دھرم وشوکوش، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ۔

• [۱]