Żmudź: Jeden z regionów etnograficznych współczesnej Litwy

Ten artykuł dotyczy Litwy. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

žemas, 'niski') – jeden z pięciu regionów etnograficznych współczesnej Litwy, a także historyczna nazwa Dolnej Litwy. Dawna jednostka podziału terytorialnego (starostwo równoważne województwu) Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako Księstwo Żmudzkie należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1918 r. część Republiki Litewskiej.

Żmudź

Žemaitėjė

Herb Flaga
Państwa	Litwa
Stolica	Wornie, Telsze
Ważniejsze miejscowości	Szawle, Kiejdany
Położenie na mapie      Obszar Żmudzi
Multimedia w Wiki Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku

Pod względem geograficznym tworzy Pojezierze Żmudzkie (zwane także Wysoczyzną Żmudzką) o charakterze morenowym, do 230 m wysokości n.p.m., w zachodniej części Litwy. Ziemie równinne, średnio urodzajne.

Żmudź graniczy z Małą Litwą i Suwalszczyzną na południu, Auksztotą z Laudą na wschodzie oraz Semigalią i Kurlandią na północy.

Średniowiecze

Od XIII wieku najeżdżana od strony północnej przez zakon kawalerów mieczowych, który w 1236 roku został pokonany przez Żmudzinów w bitwie pod Szawlami. Wkrótce na Żmudź rozpoczęły się od południa najazdy zakonu krzyżackiego. Żmudzini odnieśli zwycięstwa nad krzyżakami w 1258 lub 1259 pod Szkudami.

 

7 lutego 1322 roku z Królewca wyrusza rejza krzyżacka na Żmudź, w której uczestniczyli Fryderyk von Wildenberg prowadzący stu pięćdziesięciu braci zakonnych z ziemi chełmińskiej, książęta śląscy Bernard świdnicki, Bolko II ziębicki, hrabia Wilhelm I (V) von Jülich) i hrabia Geroldseck oraz panowie: von Lichtenberg i dwóch braci von Phlick z Czech. Wojska krzyżowców wkroczyły na terytorium Wejuki (Vaikiai), Rosienie i Ejragoła, niszcząc w tych okręgach grody i mordując obrońców oraz pustosząc okolicę. Trzeciego dnia wieczorem ekspedycja dotarła do grodu Pisten (Peštvènai) nad Niemnem, który następnego dnia się poddał. W 1329 roku Jan Luksemburski i Krzyżacy z wielkim mistrzem Wernerem von Orseln oraz 18 tys. żołnierzy krzyżackich wyprowadzili atak na Żmudź. Terenem działań wojennych były obszary nad rzeką Jurą i na wschód od niej do rzeki Anczy. Krzyżowcy zdobyli pięć grodów (Medwiagoła, Sisditen, Castrum Gedemini, Gieguże, Oukaym). Przeciwko rejzie wystąpił Władysław Łokietek atakując ziemie Zakonu krzyżackiego, co spowodowało wycofanie się krzyżowców i rozpoczęcie wojny przeciwko Polsce.

30 stycznia 1384 roku Witold Kiejstutowicz podpisał traktat w Królewcu, w którym przyrzekł zostać wasalem zakonu i scedować część Żmudzi na rzecz zakonu krzyżackiego, aż do rzeki Niewiaża, wliczając Kowno. Potwierdził to układ nad rzeką Ełk w 1390 roku.

W roku 1398 Witold Kiejstutowicz pokojem na wyspie Salin odstąpił Krzyżakom większość Żmudzi aż po rzekę Niewiaża, którzy następnie ustanowili tam własną jednostkę terytorialną: wójtostwo. Zaczęto wtedy powolną chrystianizację tej ziemi. W styczniu 1400 roku wojska litewskie pod wodzą Witolda pomagały Krzyżakom zajmować Żmudź (w zamian Krzyżacy wzięli udział w bitwie nad Worsklą). Jednocześnie za wiedzą Witolda w 1401 roku wybuchło na Żmudzi powstanie. Pod koniec roku Litwa oficjalnie zaczęła pomagać powstańcom. Krzyżacy odpowiedzieli wspierając Świdrygiełłę, z którym podpisali układ w Malborku w 1402 roku. Wojna litewsko-żmudzka zakończyła się w roku 1404 pokojem w Raciążku, na mocy którego potwierdzono, że Żmudź jest własnością zakonu krzyżackiego. W 1404 roku wójtem Żmudzi został Michał Küchmeister. W roku 1405 i 1406 wojska litewskie ponownie wspierały Krzyżaków przeciwko Żmudzinom. Głównymi zamkami krzyżackimi na Żmudzi były Dubissa, Tylża, Fredeburg, zamek nad Ełkiem.

W maju 1409 z inspiracji Witolda i Jagiełły na Żmudzi wybuchło ponowne powstanie, a Witold przysłał swego namiestnika Rumbolda. Po bitwie pod Grunwaldem Jagiełło i Witold podpisali w 1411 roku z zakonem krzyżackim pokój toruński, w którym Krzyżacy zrzekli się Żmudzi na czas życia Witolda. Po jego śmierci Żmudź miała wrócić do zakonu.

Po pierwszym pokoju toruńskim, w roku 1413, mocą unii horodelskiej pomiędzy Koroną Polską a Litwą ustanowione zostało Księstwo Żmudzkie, które zostało włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego jako starostwo z zachowaniem pewnych odrębnych przywilejów. W tym samym roku Żmudź przyjęła chrzest. Starostwem żmudzkim zarządzali starostowie. W konsekwencji przyjęcia chrztu w 1417 powstała diecezja żmudzka ze stolicą w Miednikach.

W 1418 roku Żmudzini podnieśli bunt przeciwko Witoldowi, opowiadając się za Świdrygiełłą i sprzeciwając się chrystianizacji, jednak Kieżgajło Wolumintowicz w 1419 roku krwawo go stłumił, ścinając 60 najważniejszych przywódców żmudzińskich.

W 1422 roku podpisano pokój melneński, w którym Zakon krzyżacki po przegranej wojnie golubskiej wieczyście zrezygnował ze Żmudzi. Stan ten potwierdził w 1431 roku pokój w Christmemlu podpisany z inflancką gałęzią, w którym określono ostatecznie granice Żmudzi. W latach 1413–1441 nazywana była starostwem żmudzkim. W 1441 wielki książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk przyjął przywrócony tytuł księcia żmudzkiego.

Księstwo Żmudzkie I Rzeczypospolitej

 

W 1440 roku Żmudź pod przywódcą Dowmonta, zwolennika Michajłuszki (syna Zygmunta Kiejstutowicza), wykazując tendencje separatystyczne, wystąpiła przeciwko Kazimierzowi Jagiellończykowi, który w 1441 roku spacyfikował buntownicze nastroje uznając jej autonomię w zakresie administracji i sądownictwa. Na mocy postanowienia Kazimierza Jagiellończyka Żmudź miała być traktowana na równi z województwami wileńskim i trockim, i przestała być traktowana tylko jako starostwo żmudzkie (jakim była od 1413 r.), przywrócono jej status księstwa (łac. Ducatus Samogitiae), księciem został Kazimierz Jagiellończyk. Władcy Polski zachowali, przywrócony w 1441 roku, tytuł książąt żmudzkich (duces Samogitiae) do roku 1795.

W 1 poł. XVI wieku rolę dominującą na Żmudzi sprawował ród Kieżgajłów, którzy podtrzymywali tendencje odrębności politycznej tej ziemi wobec Litwy.

 

W 1492 roku Żmudź otrzymała od Kazimierza Jagiellończyka szerokie przywileje na wzór polskich i nadające jej szerokie uprawnienia dotyczące wybierania przez mieszkańców starosty i ciwunów stojących na czele powiatów. W 1529 roku król Zygmunt I Stary nadał Żmudzi Ustawę dla ludu pospolitego ziemi żmudzkiej zakazującą administracji nakładania nadmiernych podatków na mieszkańców.

Zygmunt II August nadał w 1557 r. ustawę ekonomiczną o nazwie Sprawa Włoczna, na podstawie której Piotr Chwalczewski dokonał reformy określonej jako pomiara włóczna.

Żmudź miała prawo delegowania do Senatu Rzeczypospolitej trzech senatorów większych (krzesłowych), którymi byli: biskup żmudzki, starosta żmudzki i kasztelan żmudzki. Starosta żmudzki zajmował miejsce w Senacie między wojewodami łęczyckim a brzeskokujawskim. Mianował go król Polski z kandydatów wybranych przez żmudzką szlachtę. Sejmiki odbywały się w Rosieniach, na których obierano trzech posłów na Sejm i czterech deputatów do Trybunału Litewskiego (po dwóch na kadencję wileńską i ruską). Żmudź była podzielona na dwa okręgi sądowe (repartycye) z siedzibą w Rosieniach i Telszach (później Szawlach), w których mieściły się sąd ziemski i sąd grodzki.

W XV-XVI w. lokowano pierwsze miasta na Żmudzi, m.in. Rosienie, Szkudy, Wierzbołów, Szawle, Kiejdany.

 

Okres zaborów

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Żmudź została podzielona pomiędzy Rosję a Prusy (fragment południowy). W 1807 pruska część przeszła do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 leżała w granicach kongresowego Królestwa Polskiego. Od XIX w. tę część Żmudzi zaczęto utożsamiać z Suwalszczyzną.

W czasie powstania listopadowego miały miejsce liczne wystąpienia Żmudzinów przeciwko okupacji rosyjskiej: 26 marca 1831 powstańcy opanowali Rosienie, 28 marca Telsze, Szawle, 2 kwietnia Janów, 7 kwietnia, rozbrajając rosyjskie garnizony i tworząc własne struktury administracji. W Rosieniach powołano Rząd Tymczasowy, na którego czele stanęli: Juliusz Gruszewski, Józef Rymkiewicz i Ignacy Staniewicz. Ezechiel Staniewicz został naczelnikiem powiatu rosieńskiego.

W 1865 w Telszach urodził się Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

W Republice Litewskiej

W 1915 roku została zajęta przez Cesarstwo Niemieckie, a w 1918 roku władzę w niej obejmuje Pierwsza Republika Litewska. W latach 1940–1941 pod okupacją radziecką, następnie do 1944 roku pod okupacją niemiecką, a następnie do 1990 roku w składzie ZSRR (jako część LSRR). Od 1990 roku Żmudź wchodzi w skład Republiki Litewskiej.

• Bejsagoła – pałac rodziny Komarów
• Berżany – pałac Adolfa Czapskiego z ok. 1840 r.
• Czerwony Dwór – zamek Tyszkiewiczów
• Dykteryszki – pałac Szemiothów h. Łabędź
• Zamek Giełgudów – rodu Giełgudów
• Kretynga – pałac Józefa Tyszkiewicza
• Plinksze – pałac Konstantego Broel-Platera
• Płungiany – pałac Ogińskich
• Pogryżów – pałac Hieronima Przeciszewskiego
• Połąga – pałac Tyszkiewiczów
• Retów – pałac Ogińskich
• Syrutyszki – pałac Szymona Komorowskiego z pocz. XX wieku

• Wybrane pałace i dwory
•  
  Dwór w Giełgudyszkach
•  
  Pałac Tyszkiewiczów w Kretyndze
•  
  Pałac w Renowie
•  
  Pałac Ogińskich w Płungianach
•  
  Pałac Platerów w Szwekszniach
•  
  Zabudowania dworskie Platerów w Kurtowianach
•  
  Pałac Tyszkiewiczów w Połądze
•  
  Pałac Tyszkiewiczów w Łukszach
•  
  Dwór w Jakiszkach
•  
  Dwór w Kidulach

• Kgwinðbunt
• Kiernus
• Montwil (?) – 1070
• Wikinth
• Trabus
• Roman
• Narymont – XIII wiek

• Polacy urodzeni na Żmudzi
•  
  Józef Oleszkiewicz
•  
  Tadeusz Wolański
•  
  Zygmunt Cytowicz
•  
  Stanisław Witkiewicz
•  
  Władysław Michał Zaleski
•  
  Gabriel Narutowicz
•  
  Wanda Rutkiewicz

• Żmudzini
• Starostowie generalni żmudzcy
• podział terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów
• Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
• Lauda (region)

• Żmudź, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 795 .