Ziemia Lubuska: Kraina historyczna na terenie Polski i Niemiec

Swoją nazwę ziemia lubuska wzięła od położonego na lewym brzegu Odry Lubusza, głównego ośrodka kasztelańskiego i dawnej siedziby biskupów lubuskich.

 

Termin ziemia lubuska ma szerokie i często odmienne znaczenie, rozróżniane także względem okresów historycznych:

• zdaniem części badaczy jest to odrębne terytorium w okresie państwa pierwszych Piastów, identyfikowane także jako terytorium plemienne Lubuszan. Jej obszar może dotyczyć obu brzegów rzeki Odry wokół dawnego grodu Lubusza;
• pojęcie pochodne obszaru definicji 1. w odniesieniu do późniejszego okresu: to obszar włączony ponownie do państwa polskiego około 1120 roku, tożsamy z pojęciem kasztelanii lubuskiej, do której zalicza się także ziemię kiniecką i ziemię kostrzyńską;
• główna jednostka osadniczo-administracyjna kasztelanii lubuskiej, powstała na skutek podziałów politycznych w końcu XII wieku i pierwszej ćwierci XIII wieku, kiedy to wydzielono ziemię kiniecką i ziemię kostrzyńską;
• pojęcie potoczne, dotyczące części obszaru Ziem Odzyskanych, która w 1945 została wcielona do województwa poznańskiego, a w 1950 prawie w całości należała do pierwszego województwa zielonogórskiego. Nazwę „Ziemia Lubuska” w tym znaczeniu wprowadzili w 1946 Bogumił Krygowski i Stanisława Zajchowska;
• potoczne określenie całego obszaru województwa lubuskiego, stosowane przez władze wojewódzkie. Termin w tym znaczeniu został rozpropagowany w 1998 z inicjatywy Stowarzyszenia na rzecz Promocji i Powołania Województwa Lubuskiego oraz innych zwolenników tego rozwiązania. W tym znaczeniu występuje również alternatywna nazwa Środkowe Nadodrze.

W literaturze funkcjonują zapisy toponimu wielkimi literami i małymi (ziemia lubuska lub Ziemia Lubuska). Zgodnie z regułą ortograficzną języka polskiego należy ją zapisać małymi literami (ziemia lubuska). Natomiast ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku wyjątkowo można pisać wielką literą.

Historia przynależności Ziemi Lubuskiej
Monarchia wczesnopiastowska ok. 960–1138
W okresie rozbicia dzielnicowego Polski 1138–1249: Księstwo śląskie 1138–1173 Księstwo wrocławskie 1173–1177 Księstwo głogowskie 1177–1181 Księstwo wrocławskie 1181–1203 Księstwo wielkopolskie 1203–1211 Księstwo wrocławskie 1211–1218 Księstwo wielkopolskie 1218–1230 Księstwo wrocławskie 1230–1241 Księstwo lubuskie 1241–1242 Księstwo wrocławskie 1242–1248 Księstwo legnickie 1248–1249
Marchia Brandenburska 1250–1319
Wpływy Piastów, Gryfitów, Askanów i Wittelsbachów 1319–1326
Marchia Brandenburska 1326–1373
Kraje Korony Czeskiej, Marchia Brandenburska 1373–1415
Marchia Brandenburska 1415–1618
Brandenburgia-Prusy 1618–1701
Królestwo Prus 1701–1871
Cesarstwo Niemieckie, Królestwo Prus 1871–1918
Republika Weimarska, Wolne Państwo Prusy 1919–1933
Rzesza Niemiecka, Wolne Państwo Prusy 1933–1945
Okupacja aliancka Niemiec 1945–1949 Niemiecka Republika Demokratyczna 1949–1990		Polska Rzeczpospolita Ludowa 1945–1989
Republika Federalna Niemiec 1990–obecnie		Rzeczpospolita Polska 1989–obecnie

Terytorium Lubuszan i jego udział w państwie Piastów

Na mapach osadniczych dość wyraźnie zaznacza się terytorium plemienne Lubuszan w rejonie środkowego Nadodrza i w strefie pogranicza lubusko-pomorskiego, które charakteryzuje się jednością osadniczą. Największym czynnikiem integrującym tego obszaru była rzeka Odra wraz z dopływami tworząca oś hydrograficzną i na wielu odcinkach osadniczą. Ponadto lądowe szlaki komunikacyjne przebiegające równoleżnikowo oraz dwa szlaki lądowe biegnące po obu biegach Odry.

 

 

Zdaniem części badaczy w X wieku ziemia lubuska stanowiła odrębną jednostkę terytorialną w stosunku do krain plemiennych Pomorza, Wielkopolski i Śląska. Przyjmuje się zazwyczaj, że Polska przyłączyła ją około 960 roku, choć istnieją poglądy o aneksji tego terytorium w latach czterdziestych X wieku, o czym świadczy nieuwzględnienie jej w uposażeniu biskupstwa brandenburskiego. Mieszko I mógł traktować ziemię lubuską jako bazę do prowadzenia swojej polityki ekspansyjnej w kierunku ziem Łużyczan i Wkrzan. Zwolennicy późniejszej datacji opanowania tego terytorium opierają swoje przypuszczenia, po pierwsze, na wynikach badań archeologicznych, wiążąc zniszczenie grodu Lubuszy w połowie X wieku z militarnymi działaniami Polski na tym terenie oraz, po drugie, na dostrzeganiu związku pomiędzy jej przyłączeniem, a konfliktem Mieszka I z margrabią Geronem w 963 roku. Według badacza Połabia Kazimierza Myślińskiego obie teorie nie mają mocnych podstaw: badania archeologiczne nie są precyzyjne, zaś konflikt Polski z Marchią Wschodnią nie ma oparcia w źródłach pisanych.

Badania wykazują, że w wyniku ekspansji Piastów sieć starszych grodów lubuskich została całkowicie zniszczona, a w jej miejsce powstała sieć z innego rodzaju grodami o nowym rozmieszczeniu..

Należy także przedstawić, że inni badacze negują istnienie plemienia Lubuszan i ziemi lubuskiej w tym okresie. Np. Edward Rymar stwierdził, że losy ziemi lubuskiej w czasach Mieszka I nie są nam znane z powodu braku źródeł pisanych, a w świetle dokumentu Dagome iudex z ok. 991 r. Odra na lubuskim odcinku jego państwa wydaje się być rzeką graniczną.

Kasztelania i diecezja lubuska

 

Około 1120 r. Bolesław III Krzywousty inkorporował wprost ziemię lubuską do państwa Piastów (bez zwierzchności lennej). W 1124 r. zostało utworzone biskupstwo lubuskie, którego podstawą zdaniem części badaczy miałoby być domniemane terytorium plemienne Lubuszan. Diecezja lubuska podlegała arcybiskupowi gnieźnieńskiemu.

Około 1138 r. na mocy Ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego ziemia lubuska została włączona do dzielnicy śląskiej Władysława II Wygnańca.

W 1207 r. książę poznańsko-kaliski Władysław III Laskonogi chcąc zwiększyć aktywność na Pomorzu Zachodnim, zamienił swą ziemię kaliską na ziemię lubuską z księciem śląskim Henrykiem I Brodatym. Jednak już w 1209 r. margrabia łużycki Konrad II wkroczył do ziemi lubuskiej i obległ Lubusz. Na odsiecz obrońcom Lubusza ruszył Władysław III Laskonogi, jednak przegrał bitwę pod Lubuszem, a obrońcy grodu zostali powieszeni. Książę poznański utracił ziemię lubuską. Zajęcie strategicznego Lubusza stanowiło realne zagrożenie dla władztwa Henryka I Brodatego, co zmusiło go do działania. Po śmierci Konrada II podczas kampanii zbrojnej między sierpniem 1210 a marcem 1211 Henryk odzyskał ziemię lubuską, ponownie ją wiążąc z dzielnicą śląską, a w 1218 po raz drugi przekazał ją Władysławowi Laskonogiemu, tym samym znów została częścią dzielnicy wielkopolskiej.

Jeszcze w pierwszej połowie XIII w. za sprawą nadań piastowskich książąt wielkopolskich i śląskich na ziemi lubuskiej pojawiły się zakony templariuszy (m.in. w Łagowie, Dębnie, Rurce, Kostrzynie, Leśnicy, Chwarszczanach i Dargomyślu), cystersów (założyli m.in. miasto Lubiąż) i kanoników regularnych (na terenie dzisiejszej gminy Vierlinden). Po kasacie zakonu templariuszy w XIV w. ich dobra lubuskie przeszły w ręce joannitów.

W latach 1241–1242 istniało wydzielone księstwo lubuskie, w którym panował Mieszko lubuski, po czym obszar powrócił do dzielnicy śląskiej ze stolicą we Wrocławiu.

 

W 1250 r. Bolesław II Rogatka, potrzebując pomocy przeciwko księciu wrocławskiemu Henrykowi III, sprzedał ten strategiczny rejon Marchii Brandenburskiej i arcybiskupowi magdeburskiemu Wilbrandowi jako ich kondominium, aby zdobyć pieniądze na prowadzenie lokalnych wojen. W 1252 zastaw ostatecznie przeszedł we władanie Brandenburgii.

W drugiej połowie XIII w. diecezja lubuska utraciła południowy fragment swego terytorium wskutek ekspansji miśnieńskiej (okolice dzisiejszego miasta Eisenhüttenstadt).

Przez następne wieki obszar ziemi lubuskiej stopniowo ulegał germanizacji wskutek tzw. Ostsiedlung.

W 1276 biskup lubuski Wilhelm I z Nysy przeniósł rezydencję biskupią z Lubusza do Górzycy.

Od 1319 ziemia lubuska była przedmiotem rywalizacji pomiędzy Piastami (Księstwo jaworskie), Gryfitami (Księstwo wołogoskie) i Askańczykami (Księstwo Saksonii-Wittenbergi). W 1319 region zajął książę wołogoski Warcisław IV, w 1320 znaczną część przejął książę jaworski Henryk I, po czym jeszcze w tym samym roku zachodnią część podbił książę Rudolf I Askańczyk. Wschodnie krańce (Torzym i Sulęcin) w 1321 lub 1322 zajęło księstwo głogowskie, a w północnej części (w okolicach Kostrzyna nad Odrą) walki pomorsko-saskie toczyły się jeszcze do 1323. Po odniesieniu zwycięstwa nad Austrią, w 1323 regionem zainteresowali się bawarscy Wittelsbachowie – król Ludwik IV Bawarski nadał Brandenburgię włącznie z ziemią lubuską swemu synowi Ludwikowi V. Pojawienie się nowego silnego rywala skłoniło dotychczas walczące strony do zawarcia pokoju między sobą. Ludwik IV przybył do ziemi lubuskiej w 1324. Po stronie Gryfitów i Piastów głogowskich opowiedział się papież Jan XXII, oponent Wittelsbachów. Do wojny włączył się także król Polski Władysław I Łokietek, najeżdżając w lutym 1326 okolice Frankfurtu/Słubic, a papież wzywał mieszkańców regionu do oporu przeciw Wittelsbachom, jednak mimo to do 1326 zdołali oni zająć terytoria Gryfitów i Piastów w ziemi lubuskiej i region ponownie znalazł się w całości w Marchii Brandenburskiej.

W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską ziemia lubuska znajdowała się pod panowaniem Czech. Ostatnim polskim biskupem lubuskim (do 1392) był Jan Kietlicz. W 1385 przeniósł on stolicę diecezji z Górzycy do Fürstenwalde. Od 1392 do 1424 na tronie biskupim zasiadali Czesi. W 1424 r. biskupstwo lubuskie zostało podporządkowane arcybiskupowi w Magdeburgu.

W 1518 biskup lubuski zakupił przygraniczne dolnołużyckie dobra Beeskow i Storkow, pozostające formalnie lennem czeskim. W 1555 zmarł ostatni katolicki biskup lubuski i diecezja została zsekularyzowana. W 1575 r. król Czech Maksymilian II Habsburg przekazał Beeskow i Storkow w lenno Brandenburgii, a w 1598 diecezja lubuska została zamknięta.

 

Panowanie pruskie

W 1618 wraz z Brandenburgią ziemia lubuska została częścią unijnego państwa brandenbursko-pruskiego, a od 1701 Królestwa Prus. W XVII w. region ucierpiał z powodu wojny trzydziestoletniej. Pod koniec XVII w. w regionie zaczęli się osiedlać francuscy hugenoci. Ich wspólnoty powstały we Frankfurcie nad Odrą i Müncheberg. Miasta Beeskow i Storkow do 1742 pozostawały pod formalnym zwierzchnictwem czeskim jako lenno.

W 1871 region znalazł się w granicach Cesarstwa Niemieckiego. W 1880 największymi miastami regionu były Frankfurt nad Odrą (51 147 mieszk.), Kostrzyn nad Odrą (14 069 mieszk.), Fürstenwalde/Spree (10 781 mieszk.), Słońsk (6 298 mieszk.), Sulęcin (5880 mieszk.) i Ośno Lubuskie (5 357 mieszk.).

W 1945 obszar zaciętych walk na froncie wschodnim II wojny światowej. W lutym i marcu stoczono bitwę o Kostrzyn nad Odrą, wskutek czego miasto zostało zniszczone w 95%, a w kwietniu miała miejsce bitwa o wzgórza Seelow z udziałem 1 Armii Wojska Polskiego, zwycięstwo w niej otworzyło drogę na Berlin.

Od 1945 roku

 

Prawobrzeżną część ziemi lubuskiej przyłączono do Polski w 1945 (od 1999 głównie w granicach województwa lubuskiego, oprócz niewielkiego fragmentu należącego do powiatu myśliborskiego województwa zachodniopomorskiego).

Do powszechnego obiegu w Polsce powojennej termin ziemia lubuska wprowadziła w 1945 Maria Kiełczewska-Zaleska z Instytutu Zachodniego, podając opis historycznej ziemi lubuskiej jako małej krainy nad Odrą, która odgrywa rolę łącznika Pomorza ze Śląskiem. Według jej definicji kraina miała ciągnąć się po obu brzegach Odry, od ujścia Nysy Łużyckiej po ujście Warty.

Rok później (1946 r.) publikacja B. Krygowskiego i S. Zajchowskiej rozciągnęła nazwę ziemi lubuskiej daleko poza właściwą ziemię lubuską, włączając część Wielkopolski, Pomorza i na południe od Odry – część Śląska. Jednocześnie określono, że ziemia lubuska jest „zachodnią cząstką Wielkopolski”, co wynika z warunków naturalnych charakterystycznych dla całości.

Określono, że nowa ziemia lubuska obejmuje 14 powiatów o łącznej powierzchni 11 451,7 km²:

• powiaty północne: gorzowski, strzelecki, trzcianecki, pilski,
• powiaty środkowe: sulęciński, sulęciński, słubicki, międzyrzecki, sulechowsko-świebodziński, babimojski (włączony do wolsztyńskiego),
• powiaty południowe: gubiński, krośnieński, zielonogórski, wschowski.

 

W 1955 stwierdzono, że względy historyczne i praktyczne zadecydowały, że wszystkim tym powiatom nadano nazwę ziemi lubuskiej, która dotyczy części obszaru tzw. Ziem Odzyskanych, która w 1945 została wcielona do województwa poznańskiego, a w 1950 prawie w całości należała do pierwszego województwa zielonogórskiego.

Przy Niemczech pozostała lewobrzeżna część ziemi lubuskiej, w tym miasta Frankfurt nad Odrą, Fürstenwalde/Spree, Müncheberg, Seelow, Müllrose, Buckow (Märkische Schweiz) oraz historyczna stolica Lubusz.

Do przedstawienia ziemi lubuskiej wykorzystuje się herb historycznej diecezji lubuskiej, w formie pozbawionej atrybutów biskupich, które znajdowały się pod tarczą^{[potrzebny przypis]}. Oryginalny herb ukształtował się w I. połowie XIV wieku i używany był przez biskupów lubuskich do czasu rozwiązania diecezji. Przedstawiony on został w herbarzu Johanna Siebmachera w wersji z insygniami, natomiast w starszej i prostszej formie (bez insygniów) widoczny jest na pieczęci biskupa Piotra I z Opola oraz na epitafium Jana VI von Dehera. Współcześnie stanowi on element herbu archidiecezji berlińskiej oraz diecezji zielonogórsko-gorzowskiej.

Lista miast historycznej ziemi lubuskiej (w granicach dawnej diecezji lubuskiej):

Lp.	Miasto	Państwo	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna
1.	Frankfurt nad Odrą	Niemcy	56 679	147,85 km²	Brandenburgia
2.	Fürstenwalde/Spree	Niemcy	32 120	70,68 km²	Brandenburgia
3.	Eisenhüttenstadt	Niemcy	22 919	63,47 km²	Brandenburgia
4.	Kostrzyn nad Odrą	Polska	17 730	46,14 km²	lubuskie
5.	Słubice	Polska	16 644	19,2 km²	lubuskie
6.	Dębno	Polska	13 137	19,51 km²	zachodniopomorskie
7.	Sulęcin	Polska	10 096	8,56 km²	lubuskie
8.	Storkow (Mark)	Niemcy	9373	179,96 km²	Brandenburgia
9.	Beeskow	Niemcy	8082	77,79 km²	Brandenburgia
10.	Müncheberg	Niemcy	7042	152,29 km²	Brandenburgia
11.	Witnica	Polska	6731	8,24 km²	lubuskie
12.	Rzepin	Polska	6505	11,42 km²	lubuskie
13.	Seelow	Niemcy	5363	42,73 km²	Brandenburgia
14.	Müllrose	Niemcy	4660	69,23 km²	Brandenburgia
15.	Ośno Lubuskie	Polska	3915	8,01 km²	lubuskie
16.	Mieszkowice	Polska	3713	4,73km²	zachodniopomorskie
17.	Lubusz	Niemcy	3133	54,42 km²	Brandenburgia
18.	Cybinka	Polska	2751	5,32 km²	lubuskie
19.	Torzym	Polska	2541	9,11 km²	lubuskie
20.	Buckow (Märkische Schweiz)	Niemcy	1464	14,42 km²	Brandenburgia

Miasta zdegradowane

Do miast ziemi lubuskiej (które jednak z różnych przyczyn utraciły status miasta) należą również:

Lp.	Dawne miasto	Populacja	Prawa miejskie	Degradacja	Jednostka administracyjna
1.	Letschin	3983	1863 r.	XX wiek	Brandenburgia
2.	Słońsk	3028	przed 1341 r.	1945 r.	lubuskie
3.	Łagów	1588	1808 r.	1931 r.	lubuskie
4.	Górzyca	1539	przed 1299 r.	1947 r.	lubuskie
5.	Boleszkowice	1405	1325 r.	1 stycznia 1972 r.	zachodniopomorskie
6.	Falkenhagen (Mark)	676	XIV w.	XVIII w.	Brandenburgia
7.	Barnówko	293	przed 1317 r.	1608 r.	zachodniopomorskie

• władcy ziemi lubuskiej
• diecezja lubuska
• lista biskupów lubuskich
• Brandenburgia (kraina historyczna)
• Nowa Marchia

• Historia ziemi lubuskiej. ziemialubuska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-03)].