Teologia Wyzwolenia: Ruch teologiczny w Kościele katolickim kładący nacisk na wyzwolenie uciśnionych

Teologia wyzwolenia opiera się na związku między teologią chrześcijańską (głównie katolicką) i aktywizmem politycznym lewicy chrześcijańskiej, szczególnie w kwestiach sprawiedliwości społecznej i praw człowieka. Ze względu na kontrowersyjną naturę tych zagadnień, ich miejsce w nauce Kościoła, oraz to, w jakim stopniu hierarchowie kościelni powinni się w nie angażować, zawsze była przedmiotem dyskusji.

Teologia wyzwolenia koncentruje się na osobie Jezusa, postrzeganego jako wyzwoliciela. Nacisk kładzie się na te fragmenty Biblii, gdzie misja Jezusa jest opisana właśnie w rozumieniu wyzwolenia i gdzie przedstawiony jest jako ten, który przywraca sprawiedliwość. Popularnym symbolem był „Chrystus z karabinem na ramieniu”.

Część ze zwolenników tej teologii dodawała do niej elementy marksizmu oraz wspierała sandinistów. Główną kontrowersją jest doktryna o odwiecznej walce klas. Watykańska Kongregacja Doktryny Wiary nakazała teologom katolickim zaprzestania takich publikacji.

Papież Jan Paweł II położył kres oficjalnemu poparciu dla koncepcji wyzwolenia w ujęciu latynoamerykańskim wśród hierarchii Kościoła katolickiego oświadczeniem wygłoszonym w styczniu 1979 r., podczas pierwszej zagranicznej pielgrzymki w trakcie pontyfikatu, w Meksyku:

Ta koncepcja Chrystusa jako polityka, rewolucjonisty, jako wywrotowca z Nazaretu, nie zgadza się z nauczaniem Kościoła.

Powołał się w niej szczególnie na nauczanie Pawła VI w Evangelii nuntiandi. W samym tym przemówieniu brak jednak terminu "teologia wyzwolenia". Pojawił się on dopiero podczas audiencji generalnej, podczas której papież powiedział:

Teologia wyzwolenia winna nade wszystko być wierna wszelkiej prawdzie o człowieku, aby ukazać nie tylko w kontekście latynoamerykańskim, ale także we współczesnych kontekstach, jaką rzeczywistością jest wolność, "do której Chrystus nas wyzwolił".

W latach 70 i 80 członkowie latynoamerykańskiego ruchu teologii wyzwolenia stali się celem ataków prawicy, wielu działaczy zginęło z rąk członków szwadronów śmierci, w tym absolwentów School of the Americas. Najbardziej znane zbrodnie to masakra Los Horcones z roku 1975 dokonana przez armię honduraską na 15 członkach wspólnoty katolickiej m.in. wykładowcach, studentach, rolnikach, masakra jezuitów w Salwadorze w 1989 dokonana przez żołnierzy salwadorskiej armii z batalionu Atlacatl (Atlacatl Battallón).

Jednak teologia ta w dalszym ciągu cieszy się pewnym poparciem, zwłaszcza wśród laikatu i poszczególnych księży. W ostatnich latach papież Franciszek wykonał szereg pojednawczych gestów rehabilitując przedstawicieli tego nurtu. Według teologa Krzysztofa Góźdźa na skutek współpracy o. Gustavo Gutierreza i innych teologów wyzwolenia z kardynałem Gerhardem Ludwigiem Müllerem, teologia wyzwolenia zyskuje uprawomocnienie ze strony Papieża Franciszka i Watykanu.

W ostatnich latach papież spotykał się z przedstawicielami tego nurtu, m.in. z o. Gustavo Gutierrezem i o. Arturo Paolim, dyskutując o problemach społecznych i metodach ich naprawy. Po latach kryzysu odrodziła się w 2012 organizacja Cristianos por el socialismo, założona w 1971, reprezentująca radykalne skrzydło ruchu^{[potrzebny przypis]}, działa związane z wenezuelskimi jezuitami ''Centro Gumilla'', meksykańska pacyfistyczna, katolicka grupa ''Las Abejas'' (w 1997 jej członkowie padli ofiarą masakr których dokonały związane z lokalną oligarchią szwadrony śmierci tzw. Máscara Roja), nadal działa na kontynencie ''Fraternidad Teológica Latinoamericana''.

Według byłego szefa wywiadu zagranicznego komunistycznej Rumunii Iona Mihai Pacepy, który w 1978 zbiegł do USA gdzie pracował dla CIA oraz Johna Koehlera teologia wyzwolenia została stworzona przez KGB i jest jednym z przykładów dezinformacji w formie dywersji religijnej prowadzonej przez ZSRR. Według Pacepy w 1968 roku KGB nakłoniło grupę biskupów do zwołania konferencji w Medellin w Kolumbii, której, na prośbę KGB, DIE (Departamentul de Informații Externe, Zarząd Wywiadu Zewnętrznego komunistycznej Rumunii, którego szefem był Pacepa) zapewnił wsparcie logistyczne. Po konferencji delegaci przedłożyli ją Światowej Radzie Kościołów – organizacji z siedzibą w Genewie kontrolowanej przez sowieckie służby wywiadowcze, a ta uczyniła „teologię wyzwolenia” jednym ze swoich priorytetów i w marcu 1970 oraz lipcu 1971 w Bogocie odbyły się kongresy południowoamerykańskich katolików dotyczące „teologii wyzwolenia”. W 1979 Papież Jan Paweł II potępił latynoamerykańską „teologię wyzwolenia” na konferencji biskupów rzymskokatolickich w Pueblo w Meksyku, po czym w ciągu czterech godzin wśród uczestników konferencji rozprowadzona została dwudziestostronnicowa polemika z jego przemówieniem. Według kardynała Lópeza Trujillo, organizatora konferencji, polemika „była dziełem osiemdziesięciu zwolenników marksizmu i nowej teologii spoza konferencji biskupów”. Pacepa twierdzi, że rumuński DIE otrzymał wcześniej gratulacje od KGB za wsparcie logistyczne dla tych działaczy.

Dziennikarze zajmujący się tematyką Kościoła rzymskokatolickiego, John Allen w Crux i Damian Thompson w konserwatywnym The Spectator, wyrazili opinie, że twierdzenia Pacepy są „prawdopodobnie przesadzone” i trudne do uwierzenia.

• Juan Alfaro – Chrześcijańska nadzieja i wyzwolenie człowieka; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1978
• Juan Alfaro – Teologia postępu ludzkiego; Biblioteka ODiSS 1971
• Leonardo Boff – Sakramenty Kościoła; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1981
• Helder Camara – Godzina trzeciego świata; Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1973
• Helder Camara – Żyć ewangelią; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1995
• Ernesto Cardenal – Poezje; Wydawnictwo Literackie, 1989
• Ernesto Cardenal – Poematy; Wydawnictwo Literackie 1990
• Gustavo Gutierrez – Teologia wyzwolenia. Historia, polityka i zbawienie; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1976
• Jacques Rollet – Społeczne tło teologii współczesnej; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1989
• Camilo Torres – Stuła i karabin; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1970
• Teofilo Cabestrero (red.) – U źródeł teologii wyzwolenia; Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985
• Dionizy Tanalski (red.) – Teologia wyzwolenia. Wybór tekstów; Akademia Nauk Społecznych PZPR, 1986

• Hans Waldenfels – Teologowie Trzeciego Świata – jedenaście szkiców biograficznych z Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej; Verbinum, 1987
• Battista Mondin – Teologowie wyzwolenia; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1988
• Józef Wołowski (red.) – Teologia wyzwolenia a szanse dialogu; Instytut Wydawniczy „Pax”, 1988
• Wiesław Mysłek, Mirosław Nowaczyk (red.) – Teologia wyzwolenia; Akademia Nauk Społecznych PZPR, 1988
• Lewą Nogą – Guerilla kolumbijska; Inst. Wyd. KiW, 1999
• Luis Martinez Andrade – Ameryka Łacińska Religia bez odkupienia; KiP, 2012

Zobacz kolekcję cytatów na temat teologii wyzwolenia w Wikicytatach

• Kongregacja Nauki Wiary, INSTRUKCJA O NIEKTÓRYCH ASPEKTACH „TEOLOGII WYZWOLENIA” (Libertatis nuntius) (1983)
• Kongregacja Nauki Wiary, INSTRUKCJA O CHRZEŚCIJAŃSKIEJ WOLNOŚCI I WYZWOLENIU (Libertatis conscientia) (1986)
• o. Stanisław Obirek: Teologia ubogich. Tygodnik Powszechny, 2003-10-19. [dostęp 2005-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-10-05)].
• Misza Tomaszewski, „Błogosławieni ubodzy: teologia w służbie wyzwolenia”, Magazyn Kontakt 2012
• Marek Zając, „Wywrotowiec z Nazaretu”, Tygodnik Powszechny 2005
• Antologia tekstów teologów wyzwolenia, „Kto się boi teologii wyzwolenia?”, „Dalej! pismo socjalistyczne”, nr 44, wiosna-lato 2011
• Dorothee Sölle – współtwórczyni i najbardziej znana przedstawicielka europejskiej teologii wyzwolenia
•   Liberation theology (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].