Prusy Zachodnie: Prowincja w Prusach

Dodatkowo obejmowała okręg nadnotecki (Bydgoszcz). Stolicą prowincji został Kwidzyn, a od 1793, po II rozbiorze Gdańsk. W 1905 powierzchnia prowincji wynosiła 25 534,9 km² i zamieszkiwało ją 1 641 936 mieszkańców.

Prusy Zachodnie

Provinz Westpreußen

prowincja
1773–1824 1878–1922
Herb Flaga
Hymn: Westpreußenlied (Hymn Prus Zachodnich)
Państwo	Prusy
Siedziba	Gdańsk
Data powstania	1773
Data likwidacji	1922
Powierzchnia	25,534 km²
Populacja (1910) • liczba ludności	1 703 474
• gęstość	56.1 osób/km²
Położenie na mapie
Multimedia w Wiki Commons

 

Z początku Prusy Zachodnie dzieliły się na dwa departamenty: gdański i kwidzyński^{[potrzebny przypis]}, w 1818 przemianowane na rejencje o tych samych nazwach. Po pokoju w Tylży w 1807 obszar prowincji zmniejszył się o tereny wokół Bydgoszczy, Ziemię Chełmińską z Toruniem, które przeszły do Księstwa Warszawskiego, oraz o terytorium Gdańska ogłoszonego wolnym miastem. W 1814 Gdańsk, a w 1815 ziemia chełmińska z Toruniem wróciły do Prus Zachodnich. Odtąd Westpreußen obejmowały ten sam teren (aż do 1918). W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823.

W wyniku traktatu wersalskiego od Prus odpadła większa część Pomorza Gdańskiego z ziemią chełmińską, Kociewiem i częścią Kaszub. Przy Niemczech pozostały zachodnie skrawki Westpreußen (powiaty: Wałcz, Złotów i Człuchów), które wraz z pozostałymi przy Niemczech fragmentami prowincji poznańskiej złożyły się na prowincję o nazwie Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie. Wschodnia część prowincji z powiatami Kwidzyn, Sztum, Malbork, Susz i Elbląg została dołączona do Prus Wschodnich i funkcjonowała w ich ramach jako rejencja zachodniopruska. Gdańsk z okolicami został w 1920 ogłoszony wolnym miastem.

W 1938 prowincja Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie została rozwiązana i rozdzielono ją między sąsiednie: Brandenburgię, Śląsk i Pomorze. Powiaty wałecki, złotowski i człuchowski wcielono do prowincji pomorskiej.

W wyniku okupacji niemieckiej 1939–1945 powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, nieco większy od prowincji zachodniopruskiej w latach 1815–1918 (doszły powiaty bydgoski, lipnowski, rypiński, wyrzyski oraz miasto Bydgoszcz; poza granicami pozostały powiaty człuchowski, złotowski i wałecki). Obejmował on dużą część przedwojennego województwa pomorskiego (bez powiatów inowrocławskiego, nieszawskiego, szubińskiego i włocławskiego), rejencję zachodniopruską (której przywrócono nazwę: rejencja kwidzyńska) i Wolne Miasto Gdańsk. Na jego czele stał Albert Forster jako gauleiter NSDAP i zarazem Namiestnik Rzeszy. Po 1945 nazwa Prusy Zachodnie wyszła w Polsce z obiegu, choć nadal używana jest w Niemczech na określenie Pomorza Gdańskiego, zamiennie z nazwą Pommerellen (termin Pommern zarezerwowany jest w Niemczech tylko dla dawnej prowincji pomorskiej).

Prowincja posiadała swój hymn, zwany Westpreussenlied, którego twórcami byli P. Felske i H. Hartmann.

Prusy Zachodnie miały charakter krainy rolniczej – pola uprawne zajmowały 54%, a łąki i pastwiska 18% powierzchni prowincji – i o stosunkowo wyższym zalesieniu (21% powierzchni) niż sąsiadujące prowincje Prus. Również odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy niż średnia dla Prus, a wskaźnik urbanizacji niższy.

Około połowy mieszkańców prowincji wyznawało wiarę katolicką, co wynikało przede wszystkim ze zbliżonego odsetka ludności polskiej, przy czym z biegiem lat odsetek katolików rósł i przed końcem XIX wieku przekroczył 50%..

Udział ludności mówiącej językiem polskim lub pokrewnym zmieniał się w czasie, spadając z 51,9% w 1819 roku do 35,5 w 1910. Był również zróżnicowany regionalnie, od 0,27 w powiecie elbląskim do 79,44 w lubawskim (w 1905).

 

 

Stolicą Prus Zachodnich było miasto Danzig (dziś: Gdańsk). Tworzyły je dwie rejencje: rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig) oraz rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)

Rejencja gdańska

1. Powiaty miejskie:

• Danzig (Gdańsk)
• Elbing (Elbląg)

2. Powiaty ziemskie:

• Berent (Kościerzyna)
• Danzig (Gdańsk)
• Danziger Höhe (Gdańskie Wyżyny)
• Danziger Niederung (Gdańskie Niziny)
• Dirschau (Tczew)
• Elbing (Elbląg)
• Karthaus (Kartuzy)
• Marienburg (Westpr.) (Malbork)
• Neustadt i. Westpr. (Wejherowo)
• Preußisch Stargard (Starogard Gdański)
• Putzig (Puck)

Rejencja kwidzyńska

1. Powiaty miejskie:

• Graudenz (Grudziądz)
• Thorn (Toruń)

2. Powiaty ziemskie:

• Briesen (Wąbrzeźno)
• Deutsch Krone (Wałcz)
• Flatow (Złotów)
• Graudenz (Grudziądz)
• Konitz (Chojnice)
• Kulm (Chełmno)
• Löbau (Lubawa)
• Marienwerder (Kwidzyn)
• Rosenberg i. Westpr. (Susz)
• Schlochau (Człuchów)
• Schwetz (Świecie)
• Strasburg i. Westpr. (Brodnica)
• Stuhm (Sztum)
• Thorn (Toruń)
• Tuchel (Tuchola)

Od 3 grudnia 1829, do 1 kwietnia 1878 Prusy Zachodnie były połączone z Prusami Wschodnimi.

 

Populacja największych miast prowincji na przełomie XIX i XX wieku:

	miasto	pop. 1890	pop. 1900	pop. 1910	rejencja	województwo w 1771	źródło	2014
1.	Gdańsk	120,338	140,563	170,337	gdańska	pomorskie
2.	Elbląg	41,576	52,518	58,636	gdańska	malborskie
3.	Toruń	27,018	29,635	46,227	kwidzyńska	chełmińskie
4.	Grudziądz	20,385	32,727	40,325	kwidzyńska	chełmińskie

• Gdańsk-Prusy Zachodnie

• Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.brak strony w książce

• Haushaltspläne der Stadtgemeinde Thorn für 1908–1919 Kopia w KPBC