Radzyń Chełmiński: Miasto w województwie kujawsko-pomorskim

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Radzyń Chełmiński (ujednoznacznienie).

Radzyn) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie grudziądzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Radzyń Chełmiński. Położone jest na Pojezierzu Chełmińskim, 15 km na wschód od Grudziądza, przy drodze do Wąbrzeźna. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. toruńskiego. Radzyń Chełmiński jest siedzibą sołectwa Radzyń Chełmiński, obejmującego oprócz obszaru miasta również wieś Rozental.

Radzyń Chełmiński

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Radzyń Chełmiński – widok z wieży na miasto
Herb
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	grudziądzki
Gmina	Radzyń Chełmiński
Prawa miejskie	1234
Burmistrz	Krzysztof Chodubski
Powierzchnia	1,78 km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	1777 1018,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 56
Kod pocztowy	87-220
Tablice rejestracyjne	CGR
Położenie na mapie gminy Radzyń Chełmiński Radzyń Chełmiński
Położenie na mapie Polski Radzyń Chełmiński
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Radzyń Chełmiński
Położenie na mapie powiatu grudziądzkiego Radzyń Chełmiński
53°23′08″N 18°56′11″E/53,385556 18,936389
TERC (TERYT)	0406044
SIMC	0983630
Urząd miejski Plac Towarzystwa Jaszczurczego 9 87-220 Radzyń Chełmiński
Multimedia w Wiki Commons
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. Radzyń Chełmiński liczył 1777 mieszkańców.

Miejsce obrad sejmików województwa chełmińskiego do lat 30. XVII wieku, później sejmików deputackich i sejmików gospodarskich.

W XI wieku tereny Ziemi chełmińskiej wchodziły w skład państwa Bolesława Chrobrego i Mieszka II. W 1224 wzmiankowano miejscowość [...]Razyn cum attinentiis suis[...]. Tutejszy gród został zdobyty przez Krzyżaków po 1231 roku. W 1234 roku Piotr z Dusburga napisał o budowie na granicy z Pomezanią krzyżackiego zamku castri de Redino. Krzyżacy po 1310 roku wybudowali tu murowany zamek będący siedzibą komtura. Prawa miejskie (chełmińskie) otrzymał w 1234 roku. W dniu 24 lutego 1397 roku założono tu Towarzystwo Jaszczurcze. W roku 1440 wszedł w skład Związku Pruskiego. W roku 1466 teren ten powrócił w granice Polski i Radzyń został siedzibą starosty niegrodowego. W latach 1772–1920 pod zaborem pruskim. Z Radzyniem Chełmińskim związany jest przedstawiciel znanego rodu Kostków herbu Dąbrowa, Stanisław Bolesław Kostka (pochodzący z Kościerzyny, która uwieczniła go na tablicy pamiątkowej), syn Jana Jakuba i Apolonii Pałubickiej – członek zarządu miejscowego Banku Ludowego, w latach 1907 i 1912 delegat Prus Królewskich do parlamentu w Berlinie, w 1920 roku komisaryczny burmistrz Radzynia Chełmińskiego.

Zobacz też: Niemieckie represje wobec ludności Radzynia Chełmińskiego (1939).

• Piramida wieku mieszkańców Radzynia Chełmińskiego w 2014 roku.

 

• Pozostałości dawnego grodziska chełmińskiego użytkowanego jako gród obronny od IX/X wieku do około połowy XIII w., od XIX w. cmentarz ewangelicki (obecnie zdewastowany)
• Zamek krzyżacki (w ruinie), gotycki, ceglany zbudowany w latach 1310–1330.
• Gotycki kościół parafialny pw. św. Anny, wzniesiony w pierwszej połowie XIV w. Mury prezbiterium podwyższono na przełomie XV/XVI w., wtedy też wzniesiono szczyt wsch. Mury nawy podwyższono po pożarze w 1571 r., dodając szczyt zach. i kaplicę Dąbrowskich. Po kolejnym pożarze w 1615 r. odbudowany w latach 1640–1680, restaurowany w końcu XIX i pod koniec XX w. Gotycki, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i wieżą dobudowaną od strony płd. Spośród wyposażenia wnętrza wyróżnia się obraz Bartłomieja Strobla Koronacja Marii ze św. Łukaszem i św. Mikołajem z 1643 r. Za prace jego warsztatu uważane są malowidła na stropie prezbiterium. Dekoracja stropu nawy pochodzi z około 1680 r. Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe.
• Na cmentarzu na południowy zachód od miasta gotycka kaplica św. Jerzego (dawniej szpitalna) z około 1340 r., przebudowana w XV w., odnowiona w 1851 r.
• synagoga z końca XIX w.
• Dwór „Na Zielonym Wzgórzu”, drewniany konstrukcji zrębowej z przełomu XVIII i XIX w., na starszych piwnicach, w otoczeniu parku
• Zabudowa miejska – liczne domy drewniano-murowane i murowane z końca XVIII – początku XX w. (m.in. pl. Towarzystwa Jaszczurczego 4, 5, 11, 12, 16, 17, 18, 26, 28, 29, 30, 31 i 32)
• Drewniany dom z 1838 r. przy ul. Waryńskiego
• Kapliczki przydrożne z ok. poł. XIX w., na południowy zachód od miasta

Radzyń Chełmiński – zabytki

 

Piwnica zamkowa

 

Zamek – portal dawnego kapitularza

 

Kościół parafialny św. Anny

 

Kaplica św. Jerzego

 

Dawna synagoga

 

Dom z końca XVIII w. przy rynku

 

Dwór „Na Zielonym Wzgórzu”

W mieście znajduje się Zespół Szkół im. Jana Pawła II.

Radzyń Chełmiński oraz Malbork były głównymi planami serialu telewizyjnego Samochodzik i templariusze z 1971 (premiera w 1972), w reżyserii Huberta Drapelli.

• Cmentarz żydowski w Radzyniu Chełmińskim
• Dekanat Radzyń Chełmiński
• Parafia św. Anny w Radzyniu Chełmińskim

• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, z. 19, Powiat wąbrzeski, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1967, s. 21–35.
• Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, pod red. Stanisława Kardasza, t. 14, Dekanat radzyński, Toruń, Wyd. Diecezjalne w Toruniu, 1997, ISBN 83-86471-07-7.
• Ryszard Boguwolski, Lothar Hyss, Zamki krzyżackie powiatu grudziądzkiego = Burgen des Deutschen Ordens im Kreis Graudenz, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2004, ISBN 83-88076-13-2.
• Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. POLIMER Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6, s. 134, 135, 140 i 141
• Materiały do biografii genealogii i historii rodu Kostków herbu Dąbrowa, praca zbiorowa pod red. Barbary Fabiszewskiej. Wyd. Stowarzyszenie Rodu Kostków, Białystok-Koszalin 2012, ISBN 978-83-927099-0-9, s. 19, 20, 21 i 22
• Janina Młyńska- Niwińska, Rodzinne historie po mieczu i kądzieli. Wspomnienia, wyd. „Finna” Gdańsk 2010, ISBN 978-83-89929-03-7, s. 29, 30, 31, 32, 33, 36
• Roman Robaczewski, Co Tadeusz Pogoda robił w sobotę w Kościerzynie. Czas Świecia 30.09.2011 r., s. 8

• Radzyń Chełmiński w Toruńskim Serwisie Turystycznym
• Radzyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 483 .
• http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1559&q=Radzy%C5%84&d=0&t=0
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona