Pleonazm (z gr. πλεονασμός pleonasmos „nadmiar”), potocznie lub żartobliwie masło maślane – wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, zaliczane do redundantnych połączeń wyrazowych.
W literaturze nie czyni się konsekwentnego rozróżnienia między terminami „pleonazm” i „tautologia”. Według niektórych klasyfikacji pleonazmami są wyłącznie połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jako przeciwstawne traktuje się wówczas tautologie, będące konstrukcjami o charakterze współrzędnym). Inni autorzy natomiast nie wprowadzają wyraźnego rozróżnienia między tymi określeniami .
Niekiedy pleonazmy stosuje się celowo do konstrukcji figur retorycznych (np. najbielszy odcień bieli), dla osiągnięcia efektu humorystycznego lub wzmocnienia siły ekspresji, np. w utworach literackich. Charakter pleonastyczny wykazują również niektóre wyrażenia języka codziennego, przy czym część z nich spotyka się z aprobatą ze strony normatywistów (np. mała dziewczynka).
Pleonazmy są typowym przedmiotem krytyki językowej na gruncie preskryptywnego podejścia do języka, a ich używanie bywa postrzegane w kategorii uchybienia stylistycznego. Pogląd normatywny głoszący, że pleonazmów i innych form nadmiarowości słownej należy unikać, został nazwany ideologią zerowej redundancji. Niektórzy badacze nadają terminowi „pleonazm” węższy zakres znaczeniowy, rezerwując to miano dla redundancji krytykowanych i uważanych za niefortunne.
Zdarza się, że wyrażenie na pierwszy rzut oka pleonastyczne w rzeczywistości nie komunikuje nadmiarowych treści – na przykład jeśli z kontekstu wynika, że wypowiedź może dotyczyć zarówno polityka Lipca, jak i miesiąca, to wyrażenie mowa jest o miesiącu lipcu nie jest właściwym pleonazmem.
Pleonazmy czasami zawierają wyrazy pokrewne (np. tłusty tłuszcz), wyrazy obce, których zakresu semantycznego twórca wypowiedzi nie uświadamia sobie w pełni, przynajmniej w momencie mówienia (np. akwen wodny), lub powielone dodatkowym słowem znaczenia wynikające z użytej formy leksykalnej lub gramatycznej (np. ryzyko wystąpienia powikłań zamiast ryzyko powikłań).
Formalnie pleonazmami są również niektóre wyrażenia skrótowcowe, na przykład te związane z techniką (artykuły AGD, pamięć RAM, dioda LED, płyta CD, komputer PC), prawem i administracją (numer NIP, podatek VAT, rejestr KRS) lub medycyną (wirus HIV). Zjawisko występowania tego rodzaju pleonazmów określa się żartobliwie jako RAS syndrome (Redundant Acronym Syndrome syndrome) . W praktyce takie połączenia są jednak powszechne i nie budzą zastrzeżeń środowisk zajmujących się poradnictwem językowym, gdyż brak poprzedzającego skrótowiec rzeczownika może prowadzić do niezręczności, między innymi z uwagi na trudności z odmianą skrótowca przez przypadki. W zdaniu:
brak owych rzeczowników prowadziłby do nienaturalnie brzmiącego:
Niektóre skrótowce przyjęło się odmieniać przez przypadki (pojemność RAM-u, ujawnienie PIN-u, zakażenie HIV-em) – o wyborze między odmianą, jej brakiem lub zastosowaniem w danym kontekście pleonazmu decyduje uzus (zwyczaj), w tym przypadku stopień leksykalizacji skrótowca. Obcojęzyczne skrótowce poprzedzone odpowiednimi rzeczownikami tworzą tak zwane pleonazmy pozorne, gdyż obcojęzyczna nazwa występująca w rozwinięciu skrótu nie jest ogólnie przyjętym leksemem języka docelowego – dlatego z przychylną oceną spotykają się określenia podatek VAT (słowo tax w skrótowcu VAT nie jest elementem języka polskiego, w którym jego odpowiednikiem jest słowo podatek), komputer PC i tym podobne.
Stosowalność odmiany skrótowców lub poprzedzanie ich odpowiednimi rzeczownikami może zależeć od kontekstu wypowiedzi i stopnia znajomości danego skrótowca w gronie jej adresatów. W kontekście dotyczącym medycyny, zwłaszcza w specjalistycznym artykule medycznym, poprzedzanie skrótowca HIV rzeczownikiem wirus może być uznane za niefortunne stylistycznie, jednak w kontekstach popularnonaukowych zastosowanie pleonazmu jest uzasadnione.
This article uses material from the Wikipedia Polski article Pleonazm, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Treść udostępniana na licencji CC BY-SA 4.0, jeśli nie podano inaczej. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Polski (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.