Człowiekowate: Rodzina ssaków naczelnych

Człowiekowate

Hominidae
J.E. Gray, 1825
Okres istnienia: miocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 23.03/0 23.03/0
Przedstawiciele Hominidae – orangutan sumatrzański (Pongo abelii) i człowiek rozumny (Homo sapiens).
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
Typ nomenklatoryczny
Homo Linnaeus, 1758
Synonimy
Anthropidae Huxley, 1869
Podrodziny
4 podrodziny (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wiki Commons

Najstarszy znany hominid, Graecopithecus, pochodzi z miocenu, sprzed 7,2 mln lat, z terenów dzisiejszej Grecji i Bułgarii. W naturze rodzinę tę reprezentują takie rodzaje ssaków jak człowiek, szympans, goryl i orangutan.

Kryteria klasyfikowania gatunków do rodziny Hominidae są kontrowersyjne. Przez wiele lat za główne kryteria odróżniające ludzi od małp przyjmowano dwunożność, różnie rozumianą inteligencję, zdolność do wytwarzania narzędzi, mowy i kultury. Niedostateczna wiedza o ekologii i etologii poszczególnych gatunków małp powodowała, że w historii taksonomii zwierząt ścierały się dwa poglądy.

1. Według pierwszego, konserwatywnego poglądu podkreślającego szczególną pozycję człowieka w przyrodzie, do człowiekowatych zaliczany był tylko człowiek i blisko z nim spokrewnione gatunki wymarłe. Pozostałe wielkie małpy wraz z gibbonami zaliczano do rodziny Pongidae rozumianej jako małpy człekokształtne, dawniej zwane ludomałpami.
2. Drugi pogląd opierający się na wynikach badań molekularnych uznaje bliskie pokrewieństwo człowieka (Homo) ze współcześnie żyjącymi gatunkami wielkich małp naczelnych: orangutanem, szympansem, i gorylem – i wraz z człowiekiem (współczesnym i jego wymarłymi formami) klasyfikuje je w rodzinie człowiekowatych. Badania wykazują, że pokrewieństwo pomiędzy tymi gatunkami człowiekowatych jest znacznie bliższe niż pomiędzy którymkolwiek z nich a innymi gatunkami naczelnych.

Człowiekowate są dużymi ssakami lądowymi. Najmniejsze bonobo ważą 30–60 kg, a największe osobniki goryli zachodnich osiągają do 275 kg masy ciała. Od pozostałych człekokształtnych odróżnia je skłonność do przyjmowania postawy wyprostowanej (pionowej) i dwunożnej lokomocji, długotrwały rozwój osobniczy, a przede wszystkim znacznie bardziej rozwinięty mózg.

Ciało człowiekowatych jest masywne, z dobrze rozwiniętymi ramionami i barkami, których budowa umożliwia zawieszanie się na gałęziach. Większość gatunków (poza człowiekiem) dobrze się wspina po drzewach, ale jedynie orangutan prowadzi w pełni nadrzewny tryb życia. Spionizowana postawa wymusiła szereg modyfikacji szkieletu, głównie esowaty kształt kręgosłupa, wydłużenie tylnych kończyn, przekształcenie miednicy, zmianę funkcji rąk. Kciuk i paluch są przeciwstawne (z wyjątkiem człowieka i jego nóg, u których paluch utracił przeciwstawność, przez co palce stóp straciły pierwotną chwytność). Wszystkie palce są zakończone płaskimi paznokciami. Żaden z gatunków człowiekowatych nie ma ogona ani nagniotów pośladkowych, wszystkie natomiast mają dużą puszkę mózgową. Najważniejszymi zmysłami człowiekowatych są wzrok i słuch. Oczy przesunięte na przednią część głowy umożliwiają widzenie stereoskopowe.

Pomiędzy samcem a samicą większości człowiekowatych wyraźnie zaznaczony jest dymorfizm płciowy. Np. u goryli samce są znacznie większe i masywniejsze od samic, i w grupie jest zwykle jeden dominujący samiec, wokół którego skupionych jest kilka samic. Tak wyraźny dymorfizm nie występuje u szympansów i człowieka, natomiast w trakcie wykopalisk w 2007 r. w Ileret w Kenii odkryto ją u hominida Homo erectus, uznawanego do tej pory za najbliższego ludziom. U samic występuje menstruacja.

Ciąża trwa 8-9 miesięcy. Samice rodzą zazwyczaj jedno młode i choć rzadko ich liczba jest większa, to rekordem u człowieka rozumnego były dziewięcioraczki. Przez długi okres po porodzie nowo narodzony osobnik jest bezradny, nieprzystosowany do samodzielnego życia i wymaga stałej opieki matki.

Człowiekowate są wszystkożerne, żywią się głównie owocami i liśćmi, niektóre również owadami, a szympansy i ludzie – także mięsem upolowanych przez siebie dużych kręgowców. Wszyscy przedstawiciele rodziny wyróżniają się wśród naczelnych złożonością zachowań socjalnych. Żyją w grupach rodzinnych, budują gniazda, czy domy. Umiejętność wytwarzania narzędzi – do niedawna przypisywana wyłącznie człowiekowi – została potwierdzona badaniami terenowymi także u przedstawicieli wszystkich współcześnie żyjących wielkich małp.

W rodzinie człowiekowatych wyróżniane są podrodziny Ponginae i Homininae. (Według niektórych systematyków do rodziny człowiekowatych należy zaliczyć cztery podrodziny: Ponginae, Gorillinae, Paninae i Homininae). Do pierwszej zaliczany jest tylko jeden rodzaj – orangutan, do drugiej pozostałe 3 rodzaje żyjące współcześnie i kilka wymarłych. Do żyjących współcześnie zaliczono szympansa, goryla i człowieka. Wszystkie wymienione rodzaje były wcześniej klasyfikowane w randze gatunków. Badania wykazały jednak istotne różnice pomiędzy populacjami każdego z nich, co doprowadziło do rewizji w systematyce, w wyniku której obecnie wyróżnia się po dwa gatunki orangutanów, goryli i szympansów (łącznie sześć), natomiast klasyfikacja gatunków z rodzaju Homo nie została jednoznacznie ustalona.

Do rodziny należą następujące występujące współcześnie podrodziny:

• Ponginae D.G. Elliot, 1913 – orangowate
• Homininae J.E. Gray, 1825

Opisano również wymarłe podrodziny i plemię:

• Dryopithecinae Gregory & Hellman, 1939
• Kenyapithecinae P. Andrews, 1992
• Graecopithecini Cameron, 1997

Rodzaje wymarły o niepewnej pozycji systematycznej:

• Sinopithecus Zhang Xingyong, Zheng Liang & Gao Feng, 1990 – jedynym przedstawicielem był Sinopithecus keiyuanensis (Wu Rukang, 1957)

Pochodzenie

Odkrycia paleoantropologiczne i badania molekularne wskazują, że człowiekowate pochodzą z Afryki. Większość skamieniałości hominidów znaleziono w Afryce wschodniej, ale w roku 2002 francuski paleontolog Michel Brunet wraz z międzynarodowym zespołem badaczy odkrył w suchych pokładach dna jeziora Czad (leżącego w centralnej Afryce) skamieniałości datowane na 6-7 mln lat. Mogą one należeć do najwcześniejszego znanego hominida. Nie wiemy jeszcze, w jakim stopniu człowiekowate żyjące w Afryce były ze sobą skoligacone. Nie wiemy też, czy znamy już wszystkie żyjące tam gatunki. W ciągu 4,5 milionów lat swej historii hominidy uczłowieczyły się, stały się w pełni dwunożne, zaczęły zespołowo uprawiać łowiectwo, korzystać w razie potrzeby z jaskiń, posługiwać się systematycznie prymitywnymi narzędziami i w końcu je produkować. Stopniowo wywędrowały z Afryki do Azji (najstarsze znaleziska pochodzą sprzed 1,6 mln lat), Europy (najstarsze znaleziska pochodzą sprzed 1,3 mln lat) i na inne kontynenty tworząc pierwsze kultury myśliwsko-zbierackie. W ciągu ostatniego miliona przyswoiły sobie umiejętność rozniecania ognia i budowania domostw. Z czasem usprawniły techniki zbieracko-łowieckie, nauczyły się rybołówstwa, produkcji broni, odzieży, ceramiki, tkactwa, aż ostatecznie przeszły do gospodarki opierającej się na rolnictwie i pasterstwie, udomowiły najpierw psa, a później inne zwierzęta, zdobyły umiejętność rozpoznawania minerałów, praktykowania górnictwa, wytwarzania sztuki i muzyki.

Klasyfikacja

Ta sekcja od 2012-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• antropogeneza
• antropologia
• historia
• prehistoria

• Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.brak strony w książce
• Myers, P.: Hominidae. (On-line), Animal Diversity Web, 2001. [dostęp 2008-05-21]. (ang.).
• Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 września 2012)]. (ang.).

• Drzewo genealogiczne Homo sapiens w artykule Hominid orator ("Wprost")