ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ

ਇਸਦੀ ਨਾਟਕੀਅਤਾ, ਇਸਦੇ ਸੁੰਦਰ ਕਥਾਨਕ, ਇਸਦੀ ਕਵਿਤਾ - ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਢੁਕਵੀਆਂ ਸੂਕਤੀਆਂ; ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਵਿਵਿਧ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀਆਤਮਕਤਾ ਇੰਨੀ ਅਨੋਖੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੀ ਹੋਰ ਡਰਾਮਾ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ; ਫਿਰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ !

ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦੀ ਕਥਾਵਸਤੂ ਮੌਲਕ ਨਹੀਂ ਚੁਣੀ। ਇਹ ਕਥਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਪਰਵ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੰਜ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿੰਟਰਨਿਟਜ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦਾ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਉਲਟਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਭਿੰਨ ਹੈ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲੱਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਅਤੇ ਮੇਨਕਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਉੱਤੇ ਲੀਨ ਹੋਕੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨਾਲ ਗੰਧਰਵ ਵਿਆਹ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜਗੱਦੀ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲੇ। ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਕੇ ਜਾਣ – ਬੁੱਝ ਕੇ ਲੱਜਾਵਸ਼ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਣਘੜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਅਨੋਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵੀ ਆਭਿਜਾਤ, ਸੌਂਦਰਿਆ ਅਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਦਾ ਨਿਭਾਉ, ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਆਦਿ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਅਨੋਖਾ ਹੈ।

ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਭਰਤ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਮੇਨਕਾ ਅਪਸਰਾ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੰਕੁਤਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਦੇ ਵੀਰਜ ਤੋਂ ਮੇਨਕਾ ਅਪਸਰਾ ਦੀ ਕੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡਕੇ ਚੱਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕੁਤੋਂ (ਪੰਛੀਆਂ) ਆਦਿ ਨੇ ਹਿੰਸਕ ਪਸ਼ੁਆਂ ਤੋਂ ਇਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਪਿਆ। ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸਨੂੰ ਕਣਵ ਰਿਸ਼ੀ ਉਠਾ ਲਿਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਕੰਨਿਆ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪਾਲਦੇ ਸਨ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਕਣਵ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਰਿਸ਼ੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਇਸ ਲਈ ਮੁਟਿਆਰ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੇ ਹੀ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸੀ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੰਧਰਬ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਣਵ ਮੁਨੀ ਜਦੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਆਏ, ਤੱਦ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਕਿ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਪਾਕੇ ਉਸਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਲਵਾਨ‌ ਅਤੇ ਤੇਜਸਵੀ ਪੁੱਤ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਭਰਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਰਤ ਨਾਮ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪਿਆ।

ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ। ਪਰ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰਵਾਸਾ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਸਰਾਪ ਮਿਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਿਆਣਿਆ, ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਸਹਾਰੇ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।’ ਪਰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਹੋਈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਗਿਆਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰੀ ਹੀ ਪਤਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਮੇਰਾ ਹੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਣਵ ਮੁਨੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀਆਂ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਸਿਮਰਨ ਹੋ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਣੀ ਬਣਾਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲਿਆ।

‘ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ’ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਿਲਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਜਦੋਂ ਕਣਵ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਤੋਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਖੁਦ ਰਿਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜੈਸੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਲੀ ਕੰਨਿਆ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੋਹ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਪੁਤਰੀਆਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਤੀਜਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ,ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦਾ ਉਹਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ। ਚੌਥਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ, ਜਦੋਂ ਮਛੇਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਨਾਮ ਵਾਲੀ ਅੰਗੂਠੀ ਉਹਨੂੰ ਵਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਮਾਰੀਚੀ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ - ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦਾ।

ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਚਮਤਕਾਰ ਉਸਦੇ ਧੁਨੀਆਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਸਫਲਤਾ ਇਹ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨਿਸ਼ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਹੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਤਰ, ਕੋਈ ਵੀ ਕਥੋਪਕਥਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਘਟਨਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਸ਼ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਚਮਤਕਾਰੀ ਰੀਤੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੰਗਲ ਦੀ ਹਵਾ ਦਾ ਪਾਟਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਹੋ ਉੱਠਣ ਅਤੇ ਛਾਇਆ ਵਿੱਚ ਲਿਟਦੇ ਹੀ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗਣ ਅਤੇ ਦਿਨ ਦਾ ਅਖੀਰ ਰਮਣੀ ਹੋਣ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਕਥਾ – ਵਸਤੂ ਦੀ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਮਿਲਣ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਨੀਂਦ - ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਖੀਰ ਸੁਖਦ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭੌਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਰੀਸ਼ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਚੁੰਮਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਮਿਲਣ ਅਲਪਸਥਾਈ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਧਨੁਸ਼ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਹਿਰਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਕੁੱਝ ਤਪੱਸਵੀ ਆਕੇ ਰੋਕਦੇ ਹਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ - ‘ਮਹਾਰਾਜ’ ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਹਿਰਨ ਹੈ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਨਾ ਚਲਾਨਾ। ’ ਇੱਥੇ ਹਿਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਹੈ, ਜੋ ਹਿਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਭੋਲੀ - ਭਾਲੀ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਹੈ। ‘ਕਿੱਥੇ ਤਾਂ ਹਿਰਨਾਂ ਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਚੰਚਲ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਜਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਠੋਰ ਤੀਰ ! ’ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਅਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਠੁਰਤਾ ਦਾ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵਧਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਨੇਪਥਿਆ ਤੋਂ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣਾਈ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਤਪਸਵੀਉ, ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ। ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।’ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ; ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਚਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਹਾਲਤ ਦੀ ਕਰੁਣਾਜਨਕਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਅੰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਣਵ ਦੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਅਸਹਿ ਦੁੱਖ ਦਾ ਜੋ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਰਿਤਯਾਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ –ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਹੰਸਪਦਿਕਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਧੁਰ - ਵ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਉਲਾਂਭਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਵੀ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੰਸਪਦਿਕਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਕਵੀ ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਹੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੇ ਦੁਰਵਾਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਛੱਡਿਆ, ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਉਪੇਖਿਆ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੋਰ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਇਸ ਆਦਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ। ਹੰਸਪਾਦਿਕਾ ਦੇ ਇਸ ਗੀਤ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪਰਿਤਯਾਗ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰੂਰ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧੁਨੀਆਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸੱਤਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ, ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਸੁਖਦ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇੰਦਰ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੂੰ ਅਨੋਖਾ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੇਮਕੁੰਟ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਮਿਲਣ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ।

ਜਰਮਨ ਕਵੀ ਗੇਟੇ ਨੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ -

‘‘ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਦੇ ਫੁਲ ਪ੍ਰੌੜਾਵਸਥਾ ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਸਾਮਗਰੀਆਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਖੋਜਣਾ ਚਾਹੋ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ, ਅਰਥਾਤ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਲੋਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ - ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ, ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਰ ਰਚਨਾ!’’

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ -

ਕਾਵਿਏਸ਼ੁ ਨਾਟਕਂ ਰੰਮਿਅਂ ਤਤਰ ਰੰਮਆ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ। ਤਤਰਾਪਿ ਚ ਚਤੁਰਥੋऽਙਕਸਤਤਰ ਸ਼ਲੋਕਚਤੁਸ਼ਟਇੰ।।

ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਰਾਮਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਵਿਤਾ - ਸੌਂਦਰਿਆ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦਾ ਚੌਥਾ ਅੰਕ ਅਤੇ ਇਸ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਥਾ ਸ਼ਲੋਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਮਣੀ ਹੈ।

ਉਪਮਾਵਾਂ ਤੇ ਰੂਪਕ

ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਬਥੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਗਾਰ ਮੁੱਖ ਰਸ ਹੈ ; ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੰਜੋਗ ਅਤੇ ਜੁਦਾਈ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਾਸ, ਵੀਰ ਅਤੇ ਕਰੁਣ ਰਸ ਦੀ ਵੀ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਚੰਗੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਨੋਹਰ ਉਤਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਾਵ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੇਵਲ ਅਲੰਕਾਰ - ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਹਰੇਕ ਥਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਪਮਾ ਜਾਂ ਰੂਪਕ ਅਰਥ ਦੇ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰਸਪੂਰਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਪਣੀ ਉਪਮਾਵਾਂ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਉਪਮਾ ਚੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਭਲੀ – ਪ੍ਰਕਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਫੁਲ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁੰਘਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ; ਅਜਿਹਾ ਨਵਪੱਲਵ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਖਰੋਂਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ; ਅਜਿਹਾ ਰਤਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛੇਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਦ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸਵਾਦ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਝਲਕ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪਰਿਤਯਾਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਹੇ ਤਪਸਵਿਨੀ, ਕੀ ਤੂੰ ਉਂਜ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕੁਲ ਨੂੰ ਕਲੰਕਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋ, ਜਿਵੇਂ ਤਟ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਰੁੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਨਦੀ ਤਟ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗਿਰਾਉਂਦੀ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਲੀਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ’ ਇੱਥੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਤੱਟ ਨੂੰ ਤੋੜਕੇ ਰੁੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਨਦੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਉਪਮਾ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਦੋਂ ਕਣਵ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਹਨਾਂ ਤਪਸਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚੋ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵਰਣਨ ਨਾ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਹਿਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਪਸਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਘੁੰਡ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰੀ ਕੌਣ ਹੈ, ਜੋ ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਕੋਂਪਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਿਖਾਈ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ’ ਇਸ ਛੋਟੀ – ਜਿਹੀ ਉਪਮਾ ਨੇ ਪੀਲੇ ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਕੋਂਪਲ ਦੀ ਤੁੱਲਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੀ ਚਿਤਰਾਂਕਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਰਵਦਮਨ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਇਹ ਪਰਤਾਪੀ ਬਾਲਕ ਉਸ ਅੱਗ ਦੇ ਸਫੁਲਿੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਧਧਕਤੀ ਅੱਗ ਬਨਣ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦੀ ਰਾਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ’ ਇਸ ਉਪਮਾ ਨਾਲ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬਾਲਕ ਦੀ ਤੇਜਸਵਿਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਭਾਂਤ ਸੂਚਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਵੱਡਾ ਹੋਕੇ ਮਹਾਪ੍ਰਤਾਪੀ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਸਮਰਾਟ ਬਣੇਗਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਾ ਵਿੱਚ 180 ਉਪਮਾਵਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਧਕੇ ਹਨ।

ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਉਪਮਾ ਦੇ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਉਪਮਾਵਾਂ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲਭ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਪਮਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਵਿਤਾ - ਕੌਸ਼ਲ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਜਿਹਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਰਸ ਦਾ ਪਰਿਪਾਕ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਦੇ ਤੀਖਣ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਜਗਾਣ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਨੇਕ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਚੋਣ, ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਾਵ ਦੇ ਉਪਯੁਕਤ ਛੰਦ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਂਤ ਰਮਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ - ਵਰਣਨ ਉੱਤੇ ਉਤਰੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ - ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਜੇਕਰ ਤਪੋਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਜੰਗਲੀ - ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੀਆਂ ਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।’ ਫਿਰ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਹਾਇਆ ਕਿ ‘ਇੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮ - ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨੀਲ ਕਮਲ ਦੀ ਪੰਖੜੀ ਨਾਲ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਦਰਖਤ ਕੱਟਣਾ। ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਲੀਦਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੋਟਾ ਵਲਕਲ ਬਸਤਰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ ਕੁੱਝ ਘਟਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਧਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਕੁੱਝ ਪਹਿਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਉਸਦਾ ਗਹਿਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ’ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਸੁਕੁਮਾਰ ਦੇਹ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਹਰੀ - ਭਰੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲਦੀ ਵੇਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਇੱਕ ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਲੈ ਆਏ ਹੈ ; ਜੋ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਫੁਲ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸਦਾ ਰਸਪਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੇ ਉੱਤੇ ਮੰਡਰਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਲਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਕਿ ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ; ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਅੰਜਨਾ - ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਾਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।