ਖਾਂਟੀ ਕਿਕਟੀਆ

1928 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸੁਨੀਤਾ ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜੈਨਾਥ ਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੁੱਲ 28 ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਜੋ ਮਗਧ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਅਜੀਵਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੋਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਬਹੁਜਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰੇਮਕੁਮਾਰ ਮਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, 'ਮਗਧ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹਿਸ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੈ। ਮਾਗਹੀ ਲੇਖਕ ਘਮੰਡੀ ਰਾਮ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, 'ਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚੀ ਹੈ, ਉਹ ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਮਾਗਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਧਨੰਜੈ ਸ਼੍ਰੋਤਰੀਆ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਗਹੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿਚ ਅਸ਼ਵਨੀ ਪੰਕਜ ਨੇ ‘ਖਾਂਟੀ ਕਿਕਟੀਆ’ ਲਿਖ ਕੇ ਮਗਧ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਸੌਂਪੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਹਰਿੰਦਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ, 'ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ੈਲੀ, ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਮਾਗਹੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਨੇ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਧਰੁਵ ਗੁਪਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਪੰਕਜ ਨੇ ਮਖਲੀ ਗੋਸਾਲ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਅਜੀਵਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਦੇਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਗਹੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਨਾਵਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਗਹੀ ਲਈ ਸਗੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੇਸੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗਾ।'

• ਖਾਂਟੀ ਕਿਕਟੀਆ, ਮਖਲੀ ਗੋਸਲ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਮਾਘੀ ਨਾਵਲ, ਪਿਆਰਾ ਕੇਰਕੇਟਾ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਰਾਂਚੀ, 2018
• ਮਹਾਨ ਆਜੀਵਕ: ਕਬੀਰ, ਰੈਦਾਸ ਅਤੇ ਗੋਸਲ, ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ, ਵਾਣੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਦਿੱਲੀ, 2017
• ਖਾਂਟੀ ਕਿੱਕਟੀਆ ਦਾ ਫੇਸਬੁੱਕ ਪੇਜ਼