Artikulatschoonsmaneer

Dür de Artikulatschoonsstied, de Artikulatschoonsmaneer, dat Artikulatschoonsorgan un of dat Phoon niu stimmhebbend is oder nich, kann man eunen Konsonanten in eunen iutreckend Mote bestemmen un defineern.

Artikulatschoonsmaneren, wo de Luftstroom iut’n Lungen an’n Vörankumen hinnert un belämmert werrt, nöömt man Obstruenten. Dor tellt de Frikative, Affrikative un de Plosive to. De Obstruenten sind an un för sik stimmloos. In männjen Sproken finnt man öweer auk stimhafte Obstruenten.

Blangen de Obstruenten sind de Sonoranten de annere graute Gruppe, wo man de verschelen Artikulatschoonsmameren indeulen kann. To den Sonoranten tellt de Nasale, de Approxiamante, de Liquida un auk de Vokale. Bi den Sonoraten werrt de Luftstroom nich so stark an den Vörankamen hinnert, so dat de Luftstroom dat Vibreern un Swingen anfängt. Van deswegen sind düsse Konsonatnen faken stimmhaft. Stimmloos Sonoranten sind derbe roor, man to’n Bispill in’n Walisisken oder in’n aulden Greeksken to finnen.

Bi de meusten Konsonanten öhre Artikulatschoon kümmt de Luft iut’n Lungen. Düsse Liute nennt man pulmonal oder pulmonisch (lat. pulmona „Lunge“). Man in männich eun Sproken up’r Werlt gifft’t auk Liute, wo de Luft för de Artikulatschoon nich iut’n Lungen kümmt, öwwer up eune annere Wiese tuigt werrt. Düsse Liute betenkent man denn os nichpulmonal oder inpulmomal.

Pulmonal

Obstruenten

• ’n Plosiv is eun Konsonant, wo de Luftstroom iut’n Lungen kompleet an’n Vörankumen hinnert werrt. Sodennig weert de kumplete Versliut wedder open maakt de lüttje „Exploschoon“ soordt för den Liut. Plosiven gifft’t in ollen Sproken up’r Werlt.
  Bispille: /p t k in’n Plattduitsken.

• ’n Frikativ, auk Rieveliut oder Wrieveliut nöömt, is eun Konsonant, wo de Luftstroom up eune wisse Manner an’n Vörankumen hinnert werrt, so man dat dür de Verengen eune good höörbare wrieven Liut met de iutströmend Luft produzeert.
  Bipsille: /f v in’r Plattduitksen Sproke.

• ’n Sibilant, auk Sissliut oder Sirsliut is eune bestimmte Maneer van Frikativen, wo man de Luftstroom bet no vörn an de Vörtähn pustet un so eun sirsend un sissend Liut tuigt. Sibilanten sind de fakenst Frikaitve. Auk in Sproken de liekrs nenne Frikative hebbt, gifft’t ofte eun Sibilant, os /s.
• Bispille: Dat Plattduistke net de Sibilanten /s/ un in de meusten Dialekten auk dat /ʃ ("sch")

• ’n Lateral Frikative sind de rore Oort van Frikativen, wo man de Liut dür dat Wrieven an beunden Sieden van’r Tunge tuigt.
• Bispille: So’n Liut is för Exempel de stimmlose laterale alveolare Frikativ ⁠ɬ⁠, den et in Walisisken, hür os schrieven, un auk in’r Zulu Sproke, mit’r Schrievwiese gifft.

• ’ne Affrikate is eun Liut, de mit eunen Plosiv anfängt man an’n Enne os eun Frikativ uphöört. So’n Liut is quasi de Versmmölten van eunen Plosiv un eunen Frikativ to eunen Liut.

• Bispille: In’n Plattduitsken finnt man den Affrikat t͡s, faken schriven os . Bi den Dialekten no de Waterkant to, gifft’t faken de Iutsproke van’n j os d͡ʒ , os to’n Bipsill bi den Oort Jeem bi Zeven.
Dat haugduitske kennt un poor aparte un auk unbannig rore Affrikative os p̪͡f.

Sonoranten

• ’n Nasal is eun Konsoant, de man billt dür eun binoh kompleet Vesliuten van’r Mundhöhle, so dat de Luft dür de Neeshöhle ströömt. Nasale finnt man in meust ollen Sproken, blaut nich in de Rotokas Sproke, wat eune Sproke is, wöcke de Inwonners up den Eiland Bouganville in Papua-Nüjjguinea kürt.
  Bispille: de stimmhaften Nasale /m n/ in’n Plattduitsken; de stimmlosen Nasale /​m̥ ​n̥/ in’n Iesländsken

• ’n Flap, auk Tap nöömt, is eun Liut, de dür eunen korten „Slag“ van’r Tunge giegen de Artikulatschoonsstiede.

Bispille: In’n poor plattduitksen Dialekten snackt man dat „dd“ in wedder[vɛdɐ] os weller [vɛɺɐ]⁠, wat’n stimmhaft lateral alveolar Flap is.

• ’n Approximant, is eun Liut wo de Luftstroom meust nich bi belämmert werrt, so dat nich dat Wrieven to Stanne kümmt, dat för de Artikulatschoon van’n rechten Frikativ van Nöten is.

Bispille: Dat plattduitske /j/ oder auk dat engelske w, os in „water“

• Eun Halfvokal, auk so betekent os Gliedliut, is eune spezielle Oort van Approxiamnt, de man os eunen Vokal snackt, man mit’r Tunge dichter di Deek van’r Mundhöhle. Eun Halfvokal is also nich os open os eun rechten Vokal, man mit minner Wrieven os eun Approxiamant oder sogor eun Frikativ.

Vibranten

• Bi’n Vibrant, blifft de aktive Artikulater (normalerwies de Tunge) an siene Stied, un de Luftstroom iut’n Lungen maakt den Artikulater denn vibreern.

Bispille: Dat rollte r, auk Tungen-R nöömt, in wöken plattduitksen Dialekten.

Laterale

• ’n Lateral Approximant, faken auk eunfack kort os Lateral, is eun Approxamnt, de man mit’r Siede van’r Tunge artikuleert. Dor kümmt denn eun "L-Liut" bi riut.
Bispille: Dat /l/ in’n Plattduitsken is eun Lateral

Nichpulmonale Liute

Ejektive

• ’n Ejektiv is eun glottal egressiven Liut. Dat doit beduiden, dat de Luftstroom för de Artikulatschoon nich iut’n Lungen kümmt, man dür dat Versliuten van’r Glottis (Liekso os bi’n glottalen Plosiv). Bi dat dennige Wedderopenmaken van’r Glottis werrt eun Luftstroom tuigt, wo man de Ejektiv denn mit artikuleert. Olle Ejective sind stimmloos, denn man kann nich de Stimmritz sliuten un toglieks swingen loten.

Bispille:/pʼ t’ k’/

Implosive

• Implosive sind glottal ingressive Liute. Implosvive sind faken stimmhaft. Stimmlose Implosive sind unbannig roor un blaut in eungans poor Sprokennto finnen

Bispille:/ɓ⁠ ɗ⁠ ⁠ɠ⁠ /

Kilcks

• ’n Klick, auk Smackliut oder Smirksliut, is eun lingual ingressiven Liut.. Hür briukt man de Rüggen van’r Tungen, eun Vakuum in’n Mund, os Hinnern van’n Luftstroom, to tuigen. Bi dennige Uplösen van den Hinnern, srtöömt de Luft miteunes in’n Mund un produzeert eunen smackend un smirksend Liut.

Klicks köönt stimmhaft oder stimmloos oder auk nasal sien, os Plosive, Affrikate artikuleert werrn, man auk lateraliserrt snackt werrn. Biuten van’n südliken Afrika sind Klicks, os Phoneme wahne roor.
Bispille:/​ʘ ​ǃ ​ǂ/

• Artikulatschoonsstied

Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages. Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-19814-8.

• Eun lüttjen Film, wo man in de Minsken siene Artikulatschoonsorgane bekieken kann
• Interaktive Websteed över de Artikulatschoonsnmeren un Artikulaschoonsnstieden