ပါန်ပၟတ်
ပါန်ပၟတ် (အၚ်္ဂလိက်: Fireworks) ဂှ် ဒှ် ကိရိယာ မလုပ်လၟိဟ် ခမ္တိုဟ် မစကာ ပ္ဍဲအရာဗဗဵုမတ်မွဲရ။ ဗွဲမဂၠိုင် ပါန်ပၟတ်ဂှ် မလေပ်ပန်ထ္ၜး မ္ၚး ပ္ဍဲသၠာတ် ပ္ဍဲသဘင်ဇၞော်ဇၞော် ဗီုကဵု တ္ၚဲသၞာံတၟိ၊ သဘင်ဇွသင်၊ သဘင်ကာမ္ၚဵုဇၞော်ဇၞော်တအ်ရ။
ပါန်ပၟတ်ဂှ် ဖန်ဗဒှ်လဝ် ညံင်ဂွံခ္ဍဳလျတ် အာရီုမၞိဟ်တုဲ ဗွဲမဂၠိုင် နွံကဵု ရမ္သာင်၊ လျး၊ ယက် ကေုာံ ပလေဲတအ်ရ။ ပါန်ပၟတ်တအ်ဂှ် ကၠောန်ဗဒှ်လဝ် ညံင်ပၟတ်မနွံကဵုအသာ် ဂွံတိတ်ကၠုင် မပ္တံကဵု အသာ် ဗကေတ်၊ လဳမဴ၊ ဍာ်မိတ်၊ သ္ၚေက်၊ သ္ၚေက်ၜတ်တ်၊ ခဍောင် ကေုာံ အသာ်သြန်တအ်ရ။ ပါန်ပၟတ်တအ်ဂှ် ကၠောန်လဝ် နကဵုဗီုပြင်နာနာ မပ္တံကဵု မပန်ပတိုန် လတူအကးတုဲ ကဵုခတိုဟ် ပ္ဍဲအကး၊ လ္ဇံက်စွံ သၟဝ်တုဲ ကဵုခဍိုန်ကရိုဟ်ပတိတ် မြဴသာ်ဝွံ ဒှ်တမ်ရ။
ပါန်ပၟတ်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် နွံကဵု ပၠံင် စက္ခောကမြံင် ကေုာံ ကိရိယာတဍေန် (combustiible material) မကဵုလျးဗစင်ဗၜင်ဂမၠိုင်ရ။ ပါန်ပၟတ်ဂှ် နူတမ်မူလ ကၠောန်ဗဒှ် နူဍုင်ကြုက်တုဲ စဵုအခိင်လၟုဟ်ဂှ် ဍုင်ကြုက်ဂှ် ဒှ်ဍုင်မပ္တိတ် ပါန်ပၟတ်ဂၠိုင်အိုတ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးတိဏအ်ရ။
ဟိုတ်နူကဵု ရမ္သာင်ခမ္တိုဟ်ဂှ် ပကဵု ညံင်တိရစ္ဆာန် ကေုာံ မၞိဟ်လ္ၚဵုတအ် မဂွံဖေက်လကိုတ်တုဲ ပါန်ပၟတ်သမ္ၚိတ် (silent fireworks) ဂှ် မၞိဟ်စ ဒးစိုတ်ဂၠိုင်ကၠုင်ကီုလေဝ်၊ ရမ္သာင်သ္ၚိတ်ကွေဟ်ကွေဟ်ဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် ဟွံမဲဏီရ။
ဝင်
ပါန်ပၟတ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ကၠုင်နူ ဍုင်ကြုက် ပ္ဍဲအခိင် တၞောဝ်သၟိင်သံင် (Song dynasty) (၉၆၀-၁၂၇၉). ပါန်ပၟတ်ဂှ် စကာ ပ္ဍဲသဘင်ဗွဲမဂၠိုင်တအ်ရ။
ပ္ဍဲအခိင်ကာလ တၞောဝ်သၟိင်ဟာန် (Han dynasty) (၂၀၂ ဘဳသဳ – ၂၂၀ အေဒဳ) မၞိဟ်တအ် ကၠဟ်စုတ် တမ်ဒုန် ပ္ဍဲပၟတ်ဂအုမ် သွက်ဂွံဂွံ ရမ္သာင်ခမ္တိုဟ်။ ဗွဲကြဴညိ မၞိဟ်တအ် စုတ်ထၞိက်သေနာတ် (ဂဥုဲသေနာတ်) (gunpowder) အပ္ဍဲဍေင်ဍောတ်တ် သွက်ဂွံဂွံရမ္သာင်ခမ္တိုဟ်ထတ်ထတ်ရ။ ဍေင်ဒုန် ကဵု ဂဥုဲသေနာတ် ခတိုဟ်ဂှ် ညးကော်စ နကဵု ဘာသာကြုက် ဗဴဟူ baozhu (爆竹) ဟွံသေင်မ္ဂး ဗဴဂါန် baogan (爆竿)။ နူကဵု ခေတ်တၞောဝ်သၟိင်သံင်တေအ်ရ မၞိဟ်တအ် ကၠောန် ခဍိိုန်ပၟတ် နကဵု ပၠံင်စက္ခောကမြံင်တုဲ စုတ်ဂဥုဲသေနာတ် ပ္ဍဲဂှ်တုဲ စံင်ရ။ နူအခိင်တေအ်ရ ညးတအ် ဂွဳစိုက်လဝ် ဂဥုဲသေနာတ်တအ်တုဲ ဍေဟ်ပန်တိတ်အာ မွဲမတုဲ မွဲမပၠန်ရ။ ၜိုတ် ၁၂ ကဵု ဗွဝ်ကၠံ နူကဵု ၁၁ ဗွဝ်ကၠံလေဝ် ဒှ်မာန်၊ မအရေဝ် ဗဴဟင် baozhang (爆仗) ဂှ် ကော်ကၠုင် ဗွဲတၟေင် သွက် ဂဥုဲသေနာတ်မပန်ပ္တိတ် နဒဒှ် သွက်ဂွံပကျေဝ် ပါန်ပၟတ်ရ။
ပ္ဍဲအခိင် တၞောဝ်သၟိင်သံင်ဂှ်ရ မၞိဟ်တအ် ကၠောန်ပ္တိတ် ပါန်ပၟတ်တုဲ စသွံကၠုင် ပ္ဍဲဖျာရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်ရ သဘင်ဇၞော်ဇၞော် မပန် ပါန်ပၟတ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵုဝင်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၁၁၀ ဂှ် သၟိင်ဟူဇံင် (ပကင်ရင် ၁၁၀၀ - ၁၁၂၅) ကၠောန်သဘင် နကဵု ပါန်ပၟတ် ဗွဲမဇၞော်ကဵု ဒြဟတ်ရ။ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဝင် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၂၆၄ ရံက်ကေတ်ပါန်ပၟတ် (a rocket-propelled firework) ခတိုဟ်တိတ် ဗဒါဲ ဂၞကျာ် ဒဝ်ဝါဂါ ဂံင်သေန် (Empress Dowager Gong Sheng) တုဲ ညးလကိုတ်အာ။ ရံက်ကေတ်တအ်ဂှ် စကာ ပ္ဍဲပၞာန်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကာလ လူဗဝ်ဝေန် (Liu Bowen) (1311–1375) ကဵု ဇဴယု (Jiao Yu) (fl. c. 1350–1412)။ သၞာံ ၁၂၄၀ ဂှ် ဂကူအာရာပ်တအ် ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဒဒှ်ရ ပညာဂဥုဲသေနာတ်ဂှ် ညးတအ် က္လိဂွံ နူဍုင်ကြုက်။ ဂကူသူရိယာ မနွံယၟု ဟသာန် အလ်ရာမ်မာ ချူ ညးကၠောန်ပ္တိတ် ပါန်ပၟတ်ရံက်ကေတ် နကဵုပညာ ညးမကလိဂွံ နူဍုင်ကြုက်၊ ညးတေအ် ချူလဝ် ပါန်ပၟတ်ဂှ် ဒှ်ပ္ကဴကြုက်။
ပါန်ပၟတ် မနွံကဵု အသာ်ဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲခေတ်တၞောဝ်သၟိင်ဟာန် လပါ်စ။ ကြုက်တအ် ပံင်နှဴစုတ် ဓါတ်တၞဟ်ဟ်တုဲ ဖန်ဗဒှ် ပၟတ် ကေုာံ ယက် အသာ်နာနာရ။
ပါန်ပၟတ်ဂှ် စကၠောန်ပ္တိတ် ပ္ဍဲတိုက်ဥရောပ နူကဵု ၁၄ ဗွဝ်ကၠံ၊ စိုပ် ၁၇ ဗွဝ်ကၠံဂှ် မၞိဟ်ဒးစိုတ်ဂၠိုင်ကၠုင်ရ။ Lev Izmailov ကလုတ် ပဳတာ မဟာရာဇ (Peter the Great) ကေင်ချူလဝ် နူကဵု ဍုင်ကြုက် "ညးတအ်ကၠောန်ပ္တိတ် ပါန်ပၟတ် ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ဗီုဂှ် ပ္ဍဲယူရောပ် မွဲလှ်ေ ဟွံကေင်ဆဵုဏီရ"။ သၞာံ ၁၇၅၈ ညးမပ္တန်သာသနာခရေတ် Pierre Nicolas d'Incarville မပဒတဴဒၟံင် ဍုင်ဗဳဂျေန် ချူလိက် နဲကဲ ကြုက်မကၠောန်ပါန်ပၟတ်တုဲ ပလံင်ဗစိုပ် ဇရေင်ဌာနသိပ္ပံပြင်သေတ်။ လိက်ဂှ် ဂတဂှ် မသုန်သၞာံတုဲ ဒှ်တက်ပ္တိတ်ရ။
ဂီုကၠီု ကေုာံ မခ္ဍဳလျတ် ကုသဘာဝ
မပန် ပါန်ပၟတ်ဂှ် အန္တရာယ်နွံဒၟံင် သွက်မၞိဟ်မပန် (ဝါ) သွက်မၞိဟ်မစံင်ဂှ်ကီု သီုကဵု ညးတၞဟ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်ဂှ်ရ ဍုင်ဗွဲမဂၠိုင် ကၟာတ်လဒဵုထောအ် ပ္ဍဲအရာမစကာ ပါန်ပၟတ် နွံရ။ ဍုင်လ္ၚဵုဂှ်မ္ဂး နကဵု ဇၟာပ်မၞိဟ် ဟွံကဵု အခေါင်စံင်လေဝ် နွံရ။ ဍုင်ဒိန်မက်မ္ဂး ပ္ဍဲမွဲသၞာံ နူစ ဂိတုဒဳဇြေမ်ဗါ ၂၇ စဵုကဵု ဇာန္နဝါရဳ ၂ ဂှ်ဟေင် ကဵုအခေါင်စကာ ပါန်ပၟတ်ရ။
ဂစေံ ကေုာံ တိရစ္ဆာန်ဂမၠိုင် ဖေက်လကိုတ် ရမ္သာင်ခမ္တိုဟ်တုဲ ဒြေပ်ဒဴ။
နိဿဲ
This article uses material from the Wikipedia မန် article ပါန်ပၟတ်, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ပရောပရာတၚ်လညာတ်တၞဟ်ယဝ်ရဟွံမွဲတှ်ေပ္ဍဲ CC BY-SA 4.0 မဒုၚ်ကေတ်မာန်ရ။ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki မန် (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.