Олимпий Модмаш

Тудо кажне ныл ийлан ик гана эртаралтеш. Ондакше Акрет Олимпий модмаш Грецийыште Олимпий Олаште м.к.д.о. VIII гыч, V курым марте эртаралтын. XIX курым мучаште барон Пьер де Кубертен Олимпий модмашым угыч тӱҥалаш тыршен. Садлан 1894 ийыште Интеркалык(ын) Олимпий Комитетым(ИОК) почын. Кок ий эртен, да Тыгодсо Олимпий модмаш-влак Афиныште эртаралтыныт. Вара Олимпий Модмаш-влак да Олимпий Толкын шотышто ИОК тӱҥ вуйлатыше улеш. Тыгак эше Олимпий Хартий уло, кушто радам-влак да кӱштымаш-влак сереныт, кузе тыгай таҥасымашым эртараш.

XX курым годсек Олимпий Толкын пеш шуко вашталтын. Тидлан кӧра ИОК модмашым вашталтен, саманым шотыш налын. Кудо-икте саемдымаш-влак: Теле Олимпий модмаш-влак лум да ий спорт тӱрлыклан, Паралимпий модмаш-влак кап-кыл шотышто ситыдымаш дене еҥлан да Самырыктукым Олимпий модмаш-влак самырык спортъеҥлан. Тӱрлӧ политике, экономике, технологий шот дене ИОК Олимпий Модмашым эше уэмден. Таче Олимпий Модмаш-влак кымылзо-влак да йӧратыше-влак кокла (кузе Кубертен ондакше шонен) гыч лектын да кызыт профессионал спортъеҥлак пайдаланат тудым. Тӱшкаувер йӧнык-влак кӱлешлык корпоратив спонсорлык да коммерциализаций шотышто йодышым шынден.

Кызыт Олимпий Йогын Интеркалыкын спорт федерацийым, Калыкын Олимпий комитетым да кажне Олимпий модмашлан организационный комитетым куча. Тудо пунчалым лукшо илтарман улеш, садлан тудо кажне Олимпий модмашлан оза олам сайлымашлан вуйшогын улеш. Оза ола модмаш пайремым да радам шотым Олимпий Хартий дене келшен эртарашлан вуйшогын улеш. ИОК Олимпий программым да могай спорт тӱрлык-влак Олимпий модмашыште улшаш палемдалта. Олимпий пайрем шуко йӱлам да ӱжвата-влакым налеш (мутлан, Олимпий тистыже да Олимпий тул), тыгак Почмаш да Петырымаш радам шот-влак улыт. Чылаже 13.000 шукырак спортъеҥ-влак Кеҥеж да Теле Олимпий Модмашыште 33 тӱрло спорт тӱрлык шотышто таҥасат. 400 тӱрлӧ сомылка-влак. Икымше, кокымшо да кумшо сеҥыше-влаклан шӧртньӧ, ший да вӱргене медальым пуат.

Модмаш тыгай кугу лийын, кажне калык тудым модеш. Тыгай кушмаш тӱрлӧ азапым ыштен, мутлан, бойкот-влак, допинг, шолыпналтыш да терроризм. Кажне кок ийыште Олимпий модмаш-влак да ТУЙ йҥже, палыдыме спортеҥлан калык (южгунам калык коклаште) чапым нӧлталашлан кертмешетым пуат. Модмаш-влак тыгеже эше оза ола да эллан шке кояшлан кертмешетым пуат.

Акрет Грецийысе Олимпий модмаш-влак Олимпий Олаште эрталалтше йӱла да спорт дене кылдалтше пайрем сынан лийыныт. Модыш-влакын кузе шочмышт нерген пале-влак йомыныт, но ты событийым сӱретлыше икмыняр легенде аралалт кодын. Модмаш-влак тылеч ончыч лийыныт гынат, документ дене палемдалтше икымше тыгай пайремлымаш м.к.д.о. 776 ийыште лийын. Негызым Геракл пыштен. Модмаш-влакым эртарыме жапыште савырле сӧрасымаш увертаралтын, тыгодым сар-влакымат чареныт (чарыман улмаш), кеч тиде пунчал эрежак эскералтын огыл.

Римлян-влак толмо дене Олимпий модмаш-влак шке сыныштым палынак йомдареныт. Христиан тыным налме деч вара нуно чий тын дене кылдалтшылан шотлалташ тӱҥалыныт да 394 ийыште император Феодосий I нуным чараш кӱштен.

 

Олимпий шонымаш акрет таҥасымашым чарыме деч вара йӧршынлан йомын огыл. Мутлан, Английыште XVII курым жапыште «олимпий» таҥасымаш да ӱчашымаш-влак ик гана веле огыл лийыныт. Варарак тыгай таҥасымаш-влак Франций да Грецийыште эртеныт. Туге гынат, нуным кундем сынан изи сомылкалан веле шотлаш лиеш. Кызытсе Олимпий модмаш-влакын эн тӱҥ ончычсо «Олимпий»-влак лийыныт. Нуно 1859-1888 ийлаште эреак эртаралт шогеныт. Олимпий модмаш-влакым уэш пӧртылмаш нерген шонымашым Панайотис Суцос почеламутчо темлен, а илышыш тудым мер пашаеҥ Евангелис Заппас шыҥдарен.

1766 ийыште археологический кычалмашым эртарыме деч вара Олимпий Олаште спорт да храм полат-влакым верештыныт. 1875 ийыште археологический шымлымаш да кычалмаш немыч-влакын вуйлатымышт почеш шуйнен. Ты пагытыште Европышто акрет жапым романтико-идеалистический семын онченыт. Олимпийысе шонымашым да тӱвырам угыч нӧлтал колтымо нерген ой Европо мучко моткоч вашке шарлен. Француз барон Пьер де Кубертен тунам каласен: «Немыч Эл акрет Олимпий деч мо кодмым кычал муын. Молан Франций тошто куатшым пӧртылтен ок керт?»

Кубертенын шонымыж почеш, француз салтак-влак 1870-1871 ийласе Франко-прусский сарыште начар тазалыкыштлан кӧра сеҥалтыныт. Тыгай сӱретым тудо француз-влакын кап-кыл тазалыкыштым шуарыме дене вашталташ тӧчен. Тидын годым калык эгоизмым кораҥдаш тыршен да тыныслык ден калык кокласе келшымаш верч шоген. Тӱнямбалсе самырыктукым шке вийжым кредалмаш пасушто огыл, а спорт таҥасымашлаште тергышаш. Олимпий модмашым угыч нӧлталмаш тудын шонымыж почеш ты экшык-влакым тӧрлашлан эн сай йӧн лийын.

1894 ий Пеледыш тылзын 16-23 кечылаштыже Сорбонно олаште (Париж университет) эртаралтше конгрессыште Кубертен шке шонымашым да ыҥым тӱрлӧ калык ончыко луктын. Конгрессын пытартыш кечынже тыгай ойыш шуыныт: кызытсе пагытын икымше Олимпий модмаш 1896 ийыште ты модмашым шочыктышо элыште – Грецийыште, Афиныште эртышаш. Тунам Интеркалыкын Олимпийский Комитетлан (ИОК) негызым пыштыме да модмаш-влакым вӱдымылан нуно вуйын шогеныт. Комитетын I-ше президентше грек Деметриус Викелас лийын. Ты пашам тудо 1-ше Олимпий модмаш чарнымеш, 1896 марте, вӱден. Барон Пьер де Кубертен генеральный секретарь сомылым шуктен.

 

Икымше Олимпий модмаш-влак кугу сеҥымаш дене эртеныт. Тушто 241 атлет (41 эл) гына лийыныт гынат, модмаш-влак акрет Греций пагыт годсек эн кугу спорт сомылкаш савырненыт. Грецийысе официал еҥ-влаклан да калыклан тиде моткоч келшен, садлан нуно модмаш-влакым Грецийыште ончыкыжат эре эртараш кӱлмӧ нерген темлымашым пуэныт. Но ИОК модмаш-влакым эртарыме верым кажне ныл ий вашталтыме нерген тӱрлӧ эл коклаште пунчалым луктын.

Икымше сеҥымаш деч вара Олимпий модмаш икымше нелылыкымат чытен. 1900 ийысе Парижысе (Франций) II Олимпий модмаш да 1904 ийысе Сент-Луисысе (Миссури, УАШ) III Олимпий модмаш тӱнямбал ончер дене ушнен шоген. Спорт таҥасымаш-влак тылзе дене шуйненыт да ончышо калыклан оҥай лийын огытыл. Сент-Луисысе модмаште утларакше американ спортъеҥ-влак лийыныт, молан манаш гын Европысо калыклан теҥыз гоч вончаш технический амаллан кӧра моткоч неле улмаш.

1906 ийын Афиныште (Греций) эртыше Олимпий модмаште спорт таҥасымаш да лектыш тӱҥ верым айленыт. Ончыч ИОК ты модмаш-влакым Олимпийысылан шотлен гын (кеч нуно кажне кок ий гыч эртаралтыныт, а ныл ий гыч огыл), кызыт нуно Олимпий модмашлан огыт шотлалт. 1906 ийысе модмашым южо спорт эртымгорно шанчызе-влак олимпий шонымашын утаралтмаш семын ончат, молан манаш гын нуно модмаш-влаклан яра да кӱлдымыш савырнаш пуэн огытыл.