Castanea Sativa

Castanea sativa (nòm popolàr: Castègna) l'è 'na spécie vegetàl de la famìa de le Fagaceae. La piànta e la sò somésa le vé ciamàda castègna o marù a segonda de la sórt. L'è 'na piànta uriginària de l'Euròpa meridiunàla e de l'Asia Minùr ma al dé d'encö se la tróa en töt el teretóre Europèo. L'è 'na spécie rüstica che scàmpa tancc agn, e l'è apresàda per la prudusiù de le castègne che i è bùne de maià (tecnicamènt la part che se màia l'è 'l grà de somésa, cioè 'l giandì) e per el legnàm che l'è de bùna qualità.

Castanea sativa
or.: castègna
Castanea sativa
Stat de conservazion
Poca preocupazion
Classifigazion sientífiga
Regn: Plantae Division: Magnoliophyta Clas: Magnoliopsida Ùrden: Fagales Famìa: Fagaceae Zèner: Castanea Spéce: C. sativa
Nomm binomial
Castanea sativa Mill.

La castègna l'è 'na piànta a portamènt de àlber, condèna chiòma làrga e piötòst srotondàda, 'na altèsa variàda, a segonda de le cundisiù, dei 10 ai 30 méter.

 

En cundisiù normài la se svelöpa condèn trónch gròs e a fùrma de colòna. La scórsa l'è lìza, löstra, de culùr gris-maròn. La scórsa dei ram la tìra al bianch e l'è piéna de lentezèle trasvèrse. Col pasà dei agn, la scórsa la se screpùla e la fùrma de le rüghe dispunìde sö la longhèsa.

Le foie i è altèrne, le g'ha 'n gambì cürt e, a la bàze de chèsto, gh'è dò stìpole oblónghe. La làmina de la fòia l'è grànda, la pöl rià 'nfìna a 20-22 ghèi de longhèsa e 10 ghèi de larghèsa. La fùrma l'è lanceolàda, la fenés a pónta e l'è capetàda sö l'òrlo, coi dintì bèi gös dispunìcc a distànsa regolàr. Le fòie zùine i è peluzète, ma a quan che i è bèle svelöpàde le deènta glàbre, löstre e coriàcee.

L'è 'na piànta monòica dóca la svelöpa fiur mascc e fèmina töcc dù sö la stèsa piànta. I fiùr mascc i è reünìcc en glömèröi pesègn tacàcc ensèma tra de lùr a furmà dei amènti che stà sö dricc, lónch 5÷15 cm, che vé fò a la sèa de le fòie. Ogna fiùr l'è de culùr che tìra al biànch, e 'l g'ha 'n peregóne spartìt en 6 lòbi e ìn androcèo de 6÷15 stam. I fiùr fèmina i è izolàcc o reünìcc en grüpècc de 2 o 3. Ogna masülì l'è enciurciàt sö 'ndèn invòlucro de bràtee ciamàt cùpola.

 

El fröt l'è 'n achénio, ciamàt pò a lü castègna. L'è seràda sö 'ndèn invòlucro spinùs ciamàt rés endóche se pöl troàn dét dò o trè. El rés el vé de l'evulusiù de la cùpola. Quan che l'è madür el rés el se dèrf fò 'n quàter vàlve e 'l làsa crödà fò le castègne. El fröt el g'ha 'n pericarpo coriàceo de culùr maròn, lis e löster de föra, pilùs de dét. La fùrma l'è presapóch glubùza, spiatàda fò de 'na bànda, e bombàda de l'ótra. Quan che 'l rés l'è deèrt, la part del fröt che se prezènta l'è 'n ciöfèt ciamàt torcia, che pò l'è chèl che rèsta del pestél e dei 5÷7 stìgmi. Chèsto ciöfèt el fà de protesiù al germe. De l'ótra bànda, chèla che rèsta scundìda dét endèl rés, gh'è come 'na piasöla piö ciàra, grìza e piàta ciamàda ilo. La scórsa de la castègna (el pericarpo) l'è maròn a striadüre piö o méno marcàde. Chèste caraterìstiche morfològiche le sènt càre per reconóser le vàrie sórcc de castègne e marù.

• ol Dryocosmus kuriphilus o besbìna de la castègna, che l'è ün insèt cinipìdi galìgen che 'l vé da la Cina;
• la Cryphonectria parasitica o càncher de la rösca de la castègna, che l'è ü fóns.
• la Phytophthora cambivora o mal del inciòster de la castègna, che l'è ü fóns.

• La süra Ursula Fugliada de Castasegna (Val Bargaja) la mustra la sua rezeta de la turta de castegn al Telesguard, el telesgiurnaa Grisun in lengua returumanega