Veserxe: Vìlla in ta cumüna de Castrevegliu

 

Custruìa lungu a stràdda ch'a pòrta versu Barestìn, a frasiun a se tröva in t'ina pursiun laterâle da Vâ du Néva, a 500 métri in sciu livéllu du mâ, ünicu riàn de rilevansa u l'è chê de Pisciapolla, da u quâle a vegne recampâ l'àigua di lavaùi in entrâ au paìse.

 

A cunfurmasiùn de l'abitàu a l'è cumpatta, fàccia da i tradisiunàli caruggi, ch'i se deràmman a partì da a Via Mazû. Surva a sta lì truvemmu a pàrte ata du paìse, chiamâ U Casté, fin a recunzünzise cu'a stràdda pruvinsâle. Pe' cuntru, au de sutta se tröva a burgâ cunusciüa cumme Sutt'a Ciàssa, méntre süperàu u ciassâ d'ancöi se va versu a zôna ciamâ Terrisö e i so campi curtivài.

Etài muderna

Testimuniàu pe' a primma vôta dürante a vìxita apustôlica du 1585, fàccia da u véscu Nicolò Mascardi, a l'épuca véscu da diocexi còrsa de Accia e Mariàna, u se sa che u paìse u l'axêa 40 föi, ducca tòstu duxéntu persune.

Inserìu dréntu ai dumini castreveglìn, u l'ha seguìu u destìn du Marchesàu de Sücarê, sciurténdu numma a vâgnà ina furma de indipendensa religiùsa in tu 1647, quânde a gêxa lucâle a vegne destacâ da chélla du sentru cumünâle.

Sempre du Seisentu u paìse u resta cuinvôltu fin in ti scuntri fra i zenexi (aleài cu'i spagnòlli) e i Savòia, cum'u restu da cumüna, pe' u preduminiu in sciu feudu. Da reurdà u sacheggiu da vìlla, a i 2 de dexémbre du 1614, quattru dì primma da capitulasiun de Castrevegliu, invàsu da i piemuntexi.

Se e stimme in scia pupulasiùn fàcce da fin du Sinquesentu e cuntâvan (a livéllu da cumüna) 170 föi tutali, bezögna spîtà u periudu seguente pe' avê di dàtti ciü precixi.

Tempu di fransexi

Ben reurdâ a batàglia de Löa, ch'a s'è tegnüa in tu nuvembre du 1795. Za da tempu primma i Savoia se pusisiunavan in sci brìcchi surva Castrevegliu e Veserxe, tendandu de mantegnì ina linea de difésa, rispettu a l'avansâ fransese. Cu'u falimentu de l'asiun piemuntese, a situasiùn a se fa pézzu pe i abitanti, dàtu che, versu a fin de setembre, se schiêran 24 batagliun versu a Rocca Curaira (ciü versu Cixàn). I fàcci ciü gràvi, però, l'éran legài a u devastu di campi curtivài, uramài nu ciü acescìbili. De riliévu u ferimentu d'in abitante da vìlla, a seguitu d'in'agresciùn, nu se sa se da parte fransese o sarda.

Cuscì u retû de Veserxe, Paolo Ferrari, u descrivêa a situasiùn a a a fin de l'ànnu:

Survatüttu i vescerxìn i patîan u tàgliu di èrbui (da i castàgni a i fîi, fin a e nuxi), du fürtu in te vìgne e ascì de bestie, fàcciu dai fransexi. U dànnu u l'éra valüàu a 22.000 lìre.

Da a Restaurasiun a ancöi

L'è numma dòppu l'arìvu di franséxi, ch'a se cunusce megliu a cumpusisiun de l'abitàu. Castrevegliu difatti u êntra drentu a u regnu de Sardegna da u 1815 e, grassie a l'indagine fàccia du 1858 da l'alùra scindicu Runcu se descröve che, di 731 abitanti ben 226 i staxêan inta vìlla veserxìna.

Rilevante l'emigrasiùn versu l'America, avegnüa in t'in primmu periudu fin a a metài du seculu XIX, cumme in tu câxu du Nicolò Delfino, rimpatriàu poi du 1859, du Giovanni Moreno (mortu a Muntevidêu) o du G. Scrigna (partìu in tu 1868 e poi turnàu in derê du 1870) e in t'ina segunda undâ de dòppu a guèra, che però l'ha interesàu prinsipalmente u sentru de Castrevegliu.

Dürante a prìmma guèra mundiâle, di ünze cazüi castreveglìn (reurdài da a làpide in scia müraglia da veglia cumüna), ün u l'éra Attilo Delfino, de Veserxe, mòrtu cumbaténdu in Trentìn. U sò numme u se tröva in te 'n'âtra tàrga, sta vôta in tu paìse, assemme a chéi da segunda: da Rinaldo Moreno, dispersu doppu êsse stàu imprixunàu dai surdatti tedeschi, a Fernando Rosso (dispersu in Rüscia).

Eventu tragicu, poi, u rastrelamentu du nuvembre 1944, quande, sciurtìi da a gêxa a a fìn da messa, vegnen masài U Durin (T. Moreno) e so figliu, "curpevuli" de n'avê ubedìu a l'urdine de fermâse, impartìu dai tedeschi.

Sti surdatti l'axîan duèrtu u föu in te chélla c'ha l'éra a stàlla de famiglia, dund'i dui i l'éran lì ch'i tentàvan de reparâse.

Da reurdà, intu dòppu guèra, a custrusiùn du stradùn ch'u se deràmma da Castrevegliu, avegnüa fra u 1958 e u 1959. Lungu tütti i àgni '50, l'è ascì ducumentâ a presensa de l'asìlu infantìle, asémme a e tréi cunfratèrnite e ascì a l'òpera santiscima, cumme descricciu in ti fundi da paròcchia.

 

• Gêxa da Madonna da Néve (Santa Marìa ad Nives ascì), indicâ cumme uratòriu custruìu pe' cumuditài da i abitanti da vìlla (1585), vén de seguitu vixitâ in tu 1612 da u véscu arbenganese Domenico de Marnini, ch'u sta a descrîve cumme necesàriu in ingradimentu de l'edifissiu, nu ciü in gràddu de uspîtà tütti paisài. A l'è stâ elevâ a paròcchia du 1647, benexîa in tu setembre du 1665 cun a dedicasiun a a Madònna. Primmu retû numinàu u l'è Francesco Brusco.

 

• Uratoriu de San Giamatìsta deculàu (o sempliceménte San Giuàn), u se tröva d'atàccu aa gêxa, tiràu sciü du Seisentu, denansi a a ciàssa da canònica. U l'è stàu scistemàu in tu 2005, repigliandu a figüra in faciâ, serâ in t'in riliêvu de stüccu surva aa pòrte. Dréntu i se trövan i arêdi sâcri da lucâle cunfratèrnita.

 

• Uratoriu de Sant'Antoniu da Padua, in scia stràdda ch'a porta versu Barestìn, lasciàu l'abitàu da vìlla, se incuntra sta capella campestre chi, custruìa a prutesiùn di viadanti, vixìn a u semiteriu. Drentu a l'è cunservâ 'na têra figürante a Madònna da Misericòrdia de Savuna, chi trasferìa da Meriâdu témpu di franséxi.

Funtane e lavaùi

•  
  A funtana da Ciassa
•  
  A Funtana de l'uratoriu
•  
  A Funtana du Rugìn
•  
  A funtana du Nuxin
•  
  I lavaui

In ta vìlla a se tröva ina série de lavaùi, i ciü impurtanti in tu stradùn, alimentài da u riàn Pisciapolla, asemme a chéi ch'i sun in tu burgu: dìcci di Nuxin, lungu a Via Mazû. Gh'è ascì a Funtâna da Ciassa, da a gêxa e tréi ciü picìne: du Rugìn, de Nuxìn e de l'Uratoriu.

L'ecunumìa a l'è de lungu agricula, cun a tradisiunâle curtivasiùn di bericòcchi: due e qualitài prinsipâli tegnüe, da in làttu chéle fransexi, ciü düre, cunusciüe cu'u numme de mandurlùi e da l'atru chéi de Valeggia, ciü picenin e da a pèlle fìna, caraterizâ da u curû aranciu cu'e maccie scüre. Difüzi poi ascì i pèrsari.

Dialettu veserxìn

U mèximu argumentu in detagliu: Dialétto arbenganéize.

A parlâ lucâle, ch'a rientra in ta clascificasiùn du Lìgüre de sentru-punénte, a l'è de stampu arbenganese, du tüttu scimile a chélla ch'a se parla a Castrevegliu.

Fra e carateristiche ciü impurtanti ch'u distinguen da l'arbenganese sitadìn se trövan:

• A cazüa da g e da v intervucalica (ad esempiu in fögu, ch'u divén föu), a prununsia da "a" in pusisiùn tonica tendénte a a velarisasiùn, ch'a l'avixìna versu ina o avèrta, ascì s'a nu l'è cuscì fursâ da êsse segnâ cumme tâle.

• A r intervucalica, graficamente segnâ, a vén prununsiâ in manéra ciü evidénte rispèttu che in ti âtri dialetti da vâ.

• I êxiti de -CL- e -GL- du latìn i se trasfurman in /ʎ/, au cuntràriu de quànt'u sücédde in Arbenga (evulusiùn in /j/)

• Ürtimu trattu carateristicu, a prununsia palatàre da s impüra: lezüa cumme sc (/ʃ/) se seguìa da c, f, p, q e t, o cumme x (/ʒ/), d'atàccu a: b, d, l, m e n.

• Festa di bericòcchi d'ôru, cumensâ in tu 1976 in sce l'inisiatîva e de l'alùra scindicu Leonardo Rosa, cu'a culaburasiùn da Pro Loco. Definìa cumme ina ménsa rüstega, a se tegnîa in ta Ciàssa da Vitòria, cun e trenétte a u pìstu, a carne in scia brâxa e a tradisiunale turta cun l'üétta e i pignöi, cöccia in ti furni a legna. Seguîa a gàra pe' u bericòccu ciü bè, vistu ch'a se tratâva da curtivasiun ciü difüsa in ta vìlla.

   

• Festa de Sant'Antognu de Padua, festezâ a a seira du 13 de zügnu, sendéndu u falò in tu sentru da vìlla e cu'a prucesciùn in unû du santu, dedicatàriu da capélla lungu a stradda pe' Barestìn. Difatti, da chi a stàttua du santu a vengne spustâ a a vegìglia in ta paròcchia, dunde a resta fin a u giùrnu da prucesciùn, pe' pòi vegnì spustâ spalla pe' spàlla in ta sò pusisiùn uriginàia.

• Festa de San Giuan, a i 24 de zügnu, tantu a Veserxe quantu a Castrevegliu, l'éa solitu métte sutta a a sénne du falò (ch'u vegnîa imbastìu a seira denanti) e seùlle apéna campàe in te l'ortu o, atriménti, e patàtte. Atra tradisiùn l'éa chéla de zûvene ch'e pigliavàn a rusà e se ghe lavàvan pe' rende lìscia a pèlle. A i 29 d'austu se festeza ascì a deculasiùn.

U paìse u se tröva lungu u stradun pe' Barestin, a SP44, ch'a porta versu u Munte Cruxe. A vìlla a l'è servìa fin da 'na linea de curiêre da TPL versu Arbenga.

Sturicamente però, a l'axîa ina grande inpurtansa ascì a réa de viö ch'i purtavan versu Sücarê e Castrevegliu, fra sti chi chê ch'u se deràmma da l'uratòriu campèstre de San Benardu e u càra seguendu a lìnea de mèzza còsta, tacanduse a a stràdda cunusciüa cumme "Vîa du Rösu".

Nòtte dialetâli

Nòtte a u testu

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Veserxe