Léngoa Aymara: Léngoa de l'América do Sùd

A léngoa aymara (o vên scrîto Aimara ascì, nómme locâle Aymar aru) a l'é 'na léngoa ch'a fà pàrte da famìggia lengoìstica de léngoe aymara, da quæ a l'é a ciù difûza, parlâ da-o pòpolo Aymara inte Ànde centrâli. A l'é unn-a de pöche léngoe di pòpoli americhén con ciù de 'n milión de parlànti e, insémme a-o Spagnòllo e a-o Quechua, a l'é léngoa ofiçiâ da Bolìvia e do Perù. L'Aymara o l'é parlòu, scibén che in mezûa bén bén minô, inte di pàixi do Cîle do nòrd ascì, naçión inta quæ a l'é 'na léngoa minoritâia riconosciûa.

Aymara Aymar aru
Pronónçia	/ajmaɾ ˈaɾu/
Parlòu in	Bolivia  Perù  Cile  Argentinn-a
Parlànti
Totâle	1.700.000 (2014)
Clasificaçión
Filogénezi	Léngoe aymara  Aymara
Statûto ofiçiâ
Ofiçiâ in	Bolivia  Perù
Minoritâia riconosciûa in	Cile
Còdici de clasificaçión
ISO 639-1	ay
ISO 639-2	aym
ISO 639-3	aym (EN)
Glottolog	nucl1667 (EN)
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Taqpach jaqejh khuskat uñjatatäpjhewa munañapansa, lurañapansa, amuyasiñapansa, ukatwa jilani sullkanípjhaspas ukham uñjasipjhañapawa.
Difuxón do Aymar aru.

Segóndo çèrti lengoìsti, l'Aymara o l'é ligòu a-o Quechua, léngoa ciù difûza parlâ inte regioìn vixìnn-e, ma a ògni mòddo a l'é 'na teorîa contestâ. Defæti, scibén che gh'é de somegiànse cómme 'na fonologîa squæxi pægia, a teorîa ciù comûne a spiêga ste somegiànse chi con de caraterìstiche derivæ da 'na vixinànsa prolongâ, ciufîto che aprêuvo a di cangiaménti naturâli derivæ da 'na pröto-léngoa comûne.

L'Aymara o l'é 'na léngoa aglutinànte e, scìnn-a 'n çèrto pónto, pöliscintética. O sò órdine de pòule o l'é sogètto-ògètto-vèrbo e o l'à 'n scistêma lògico a tréi valoî. Coscì cómme o Quecha, o l'é de sòlito scrîto con l'arfabêto latìn ma, into 2015, l'é stæto svilupòu 'n scistêma de scritûa conplêto.

 

E sò òrìgine són inte Ànde centrâli (o coscì dîto Altiplano Boliviano), inta zöna do Lâgo Titicaca. A s'é pöi difûza vèrso o sùd cómme léngoa frànca, eséndo adotâ cómme léngoa moæ da-i grùppi étnichi ciamæ "aymara" e "wari". Ciù tàrdi a l'é stæta relegâ primma da-a léngoa quechua (con l'espansción de l'inpêro Inca) e dòppo da-o spagnòllo (inti ténpi do colonialìsmo).

•   Wiki a gh'à 'n'ediçión in léngoa aymara (ay.wikipedia.org)

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce léngoa aymara

• (EN) Aymara - Ethnologue, in sce ethnologue.com. URL consultòu o 17 seténbre 2022.
• (ES, AY) Diçionâio Spagnòllo-Aymara, in sce lenguandina.org. URL consultòu o 17 seténbre 2022.
• (ES) Léngoe aru, Centro de Investigaciones Peruanas. URL consultòu o 17 seténbre 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 15 zùgno 2006).