Sjmoutwörmke

Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Sjmoutwörmke is 'ne kaeverke dat heuërt biej de femilie Coccinellidae.

Sjmoutwörmkes zint gekènmerk door eine rónje, meistal haufbolvörmige vörm mèt korte peuëtjes die net es de klein antennes ónger 't dèk- en neksjild kènne waere trukgetrokke. Ze höbbe dèks roaj, gael, witte en zjwarte kleure en zint meistal gesjtippeld.

De groatde van de Nederlandse saorte ligk tösje 2 en 10 mm; in Nederlandj kómme ein zöstigtal saorte veur. De kevers en de larve zint meistal roafdere van o.a. blaadluus (die dèks waere besjermp door miere vanwaege hun zeute aafsjeijing), mèr d'r zint ouch sjmoutwörmkes mèt ein plantaardig dieet.

De meiste sjmoutwörmkes laeve óngevieër ein jaor. 't Aantal sjtippe zaet dus niks euver de laeftied. De kleur en de vlekke op de dèksjilde sjpele waal ein belangrieke rol biej 't op naam brènge van de versjillende saorte sjmoutwörmkes.

Net es de boktorre, de sjnoetkaevers, de blaadhaenkes en de loupkaevers, make de sjmoutwörmkes (Coccinellidae) deil oet van de orde van de kaevers (Coleoptera). Dees insekte zint te herkènne aan de aanwezigheid van dèksjilde, ein sjtevig en óndoorsjienend ómhulsel dat óntsjtaon is door de ómvorming van de veurvleugele, woónger zich de vliesvleugele bevènje (coleos = etui).

Sjmoutwörmkes kènne sóms sjterk gelieke op anger kevers of zelfs op sómmige wantse. 't Zorgvöldig kieke nao de 'extremiteite' (peuët, antennes, móndjdeile) kènt nuttig zeen biej 't vermieje van verwarring tösje sjmoutwörmkes en anger kaevers mèt gevlekde en gekleurde dèksjilde. Ein veurbeeld van geliekende kaevers zint de mierezakkaevers oet de femilie blaadhaenkes. De tarse van sjmoutwörmkes zint cryptotetrameer, wat beteikent dat ze besjtaon oet 3 good zichbare lidjes en ein utersj klein, veerde lidje dat versjtop zit tösje de 2 lobbe van 't tweëde lidje. De antennes besjtaon oet 8-11 leedjes en zint verbreid tot eine knótsj aan 't oeteindj. 't Lètste lid van de kaaktasters is bielvórmig.

De larve lieke van aafsjtand op klein röpsjkes, mèr höbbe zös klein louppeuëtjes aan de voorkantj. Larve van völ saorte zint sjtaekel-echtig behaord en höbbe fel gael en roaj kleure. De larve van versjillende saorte zint d'r dèks versjillend oet. De póp van 'n sjmoutwörmke liek 'n bietje op eine dröppel en is meë broen van kleur.

Es te ein sjmoutwörmke deis "peste" door zach op 'm te drökke dan produceert hae eine gaele vloejsjtóf. Dit gedrag heit "reflexbloje". De vloejsjtóf (hemolymfe), die teveursjien kump biej 't femoro-tibiale gewrich van de peuët, haet ein kwaolik geurke en sjmaak heël erg bitter. Vögel die ein sjmoutwörmke oppakke preuve dit blood en laote häöm dan sóms sjnel valle. 't Road mèt zjwart kleurpetroan is dan ouch te besjouwe es ein waarsjuwing. Dit zuut me dèks biej insekte of anger dere die hun giftigheid of vieze sjmaak advertere door ein fel kleur en wirt aposematische kleuring geneump.
De vieze sjmaak wirt veroarzaak door ein alkaloïde dat per sjmoutwörmke versjilt. D'r is aangetoand dat dees vloejsjtof van 't zevesjtippelig sjmoutwörmke giftig is veur koalmeëskukes. Die van 't tweësjtippelig sjmoutwörmke neet.

Sjmoutwörmkes waere o.a. gebroek óm blaadluus op ein natuurlike meneer te besjtrieje (bio-tuinbouw). Ein óm dees reje ingeveurde Aziatische saort, 't völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke (Harmonia axyridis (Pallas)) bliek ein invasieve saort die in Europa óngertösje vaste voot haet gekrege en o.a. in Èngelandj (veur 't eësj waorgenómme in 2004), Belsj en Nederlandj veurkump. Ze höbbe völ versjillende meugelike teikeninge, van vriejwaal oranje pès vriejwaal zjwart, mèr zint herkènbaar aan de zjwarte 'M'-vörmige teikening op 't halssjild (pronotum) en 't van achtere dèks wat geploajde of gedeukte rögksjild (elytrum). De versjpreijing wirt weitesjappelik besjtudeerd. 't Völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke is ein agressief roafdeer en biej gebrek aan luus waere ouch anger saorte sjmoutwörmkes, röpsje en vlinderkes opgegaete, wodoor ze ein bedreiging vorme veur de inheemse saorte.

De Nederlandse naam sjmoutwörmke is ein herinnering aan de tied dat de Germane in Europa gekerstend woorte. De besjtaonde Germaanse naam voor 't keverke, Freyafugle, vogel van de godin Freya, woort verchristelikt tot onzelievevrouwebeestje of sjmoutwörmke. De eësjte vertaling laef veurt in 't Duutsj (Marienkäfer) en Èngelsj (ladybird of ladybug); de tweëde in 't Nederlands en Frans (bête à bon Dieu, al is coccinelle gebrukeliker). De Franse naam is in 't Iers verbasterd tot bóín Dé, wat ook Gods koetje kènt beteikene.

Sjtreekname

• Algemein Nederlands: lieveheersbeestje, kapoentje, oliebeestje, Stippelbeestje, Zonnekoekje
• Brabants: boerinneke, boterbeestke, fowieltke, hemelbeeske, henneke, kezenmolleke, jezusjesbeeske, koffiekuikenke, liefhenneke, liefvrouwebeeske, liefvrouwemuske, lieve marieke, lieveheerhenneke, lieveheerspeerke, lievehereminneke, lievelammeke, mariabeeske, poppennonneke
• Fries: krúpelhintsje, ingeltsje, earmpiekje
• Hollands: herebesie
• Limburgs: sjmoutwurmke, sjmoutdeerke, (s)-levenierepaerdje, hemelbeestje, pimpernelletje, smoutwormpje, tierenhennetje, vliegmusje, onzelievevrouwpulletje, mulderinnetje, molentandje, muuëletêntje (Wieërt), moedergodssterretje, lieveherebolletje, kevelewormpje, kaevelebieësje (Nederweert), draaihennetje, goudbeestje, hemellammetje, aoëlegsbiesjke (Norbiks), (s)-lievrouwbiske (Sint-Truiden), slivveniersbieske (Mesjtreech), meuleverkske (ouch gebroek veur de pissebed)
• Nedersaksisch: kukeluusjen, kukeluutjen (Nunspeets), kukelesaantje (Bunschoten), keukediefien, kukediefien (Urkers), koekediefje (Kampens), koekediefien (Kampers), mariabeestje, zönnekuukske (Twents), zönnekuuknje (Rijssens), kroontien, herenhoentien (Stellingwerfs), laiveneertiekje (Gronings), armmarmottie (Drents)
• Vlaams: (onze)lieveheer(s)(e)beestje, (onze)lievevrouw(e)beestje, piempampoentje, hemelbeestje, pieternel(letje), pieternellebeestje, piepauw(tje), piepebontje, pimpajoen(tje), pimpaljoen(tje), pimpompulletje
• Zeeuws: kok'aentje, kok'aontje, lieve vrouwke, lievevrouwebêêstjen, pàpoenebêêsje, pampoentje, piempampoentje, pieternelleke, pimpampoentje

Alle sjmoutwörmkes zint in Belsj besjermd biej Keuninklik Besjloet van 22-9-1980.

• Óngerfemilie Echte sjmoutwörmkes (Coccinellinae)
  • Tweësjtippelig sjmoutwörmke (Adalia bipunctata)
  • Zjwartsjtraepsjmoutwörmke (Adalia conglomerata)
  • Tieënsjtippelig sjmoutwörmke (Adalia decempunctata)
  • Ougvleksjmoutwörmke (Anatis ocellata)
  • Neugetieënpuntjsjmoutwörmke (Anisosticta novemdecimpunctata)
  • Broen sjmoutwörmke (Aphidecta obliterata)
  • Tieënvleksjmoutwörmke (Calvia decemguttata)
  • Roamvleksjmoutwörmke (Calvia quatuordecimguttata)
  • Vieftieënvleksjmoutwörmke (Calvia quindecimguttata)
  • Hiërogliefensjmoutwörmke (Coccinella hieroglyphica)
  • Sjitterend sjmoutwörmke (Coccinella magnifica)
  • Viefsjtippelig sjmoutwörmke (Coccinella quinquepunctata)
  • Zevesjtippelig sjmoutwörmke (Coccinella septempunctata)
  • Èlfsjtippelig sjmoutwörmke (Coccinella undecimpunctata)
  • Veërtieënvleksjmoutwörmke (Coccinula quatuordecimpustulata)
  • Maeldauwsjmoutwörmke (Halyzia sedecimguttata)
  • Völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke (Harmonia axyridis)
  • Harlekiensjmoutwörmke (Harmonia quadripunctata)
  • Zevevleksjmoutwörmke (Hippodamia septemmaculata)
  • Dertieënsjtippelig sjmoutwörmke (Hippodamia tredecimpunctata)
  • Zjwervend sjmoutwörmke (Hippodamia undecimnotata)
  • Ruugtesjmoutwörmke (Hippodamia variegata)
  • Achtieënsjtippelig sjmoutwörmke (Myrrha octodecimguttata)
  • Gesjtreep sjmoutwörmke (Myzia oblongoguttata)
  • Vloejvleksjmoutwörmke (Oenopia conglobata)
  • Óngevlek sjmoutwörmke (Oenopia impustulata)
  • Veërtieënsjtippelig sjmoutwörmke (Propylea quatuordecimpunctata)
  • Tweëentwintigsjtippelig sjmoutwörmke (Psyllobora vingtiduopunctata)
  • Twintigvleksjmoutwörmke (Sospita vigintiguttata)
  • Zöstieënpuntjssjmoutwörmke (Tytthaspis sedecimpunctata)
  • Twelfvleksjmoutwörmke (Vibidia duodecimguttata)
• Óngerfemilie Breidkopsjmoutwörmkes (Chilocorinae)
  • Heijmoutwörmke (Chilocorus bipustulatus)
  • Wilgesjmoutwörmke (Chilocorus renipustulatus)
  • Zjwart sjmoutwörmke (Exochomus nigromaculatus)
  • Veervleksjmoutwörmke (Exochomus quadripustulatus)
  • Behaord sjmoutwörmke (Platynaspis luteorubra)
• Óngerfemilie Blaadaetende sjmoutwörmkes (Epilachninae)
  • Ónbesjtippeld sjmoutwörmke (Cynegetis impunctata)
  • Hègkeranksjmoutwörmke (Epilachna argus)
  • Veerentwintigsjtippelig sjmoutwörmke (Subcoccinella vigintiquatuorpunctata)
• Óngerfemilie Nepkepoentjes (Coccidulinae)
  • Óngevlek rietkepoentje (Coccidula rufa)
  • Gevlek rietkepoentje (Coccidula scutellata)
  • Rhyzobius chrysomeloides
  • Rhyzobius litura
• Óngerfemilie Dwergkepoentjes (Scymninae)
  • Cryptolaemus montrouzieri, de bekènde saort die in de biologische bestriejing wirt gebruuk taenge wolluus
  • Clitostethus arcuatus
  • Bosjbesglanskepoentje (Hyperaspis campestris)
  • Hyperaspis pseudopustulata
  • Hyperaspis concolor
  • Nephus bipunctatus
  • Nephus quadrimaculatus
  • Nephus redtenbacheri
  • Lamsaordwergkepoentje (Nephus limonii)
  • Scymnus abietis
  • Scymnus apetzi
  • Scymnus ater
  • Scymnus auritus
  • Scymnus ferrugatus
  • Scymnus frontalis
  • Scymnus haemorrhoidalis
  • Scymnus interruptus
  • Scymnus limbatus
  • Scymnus mimulus
  • Scymnus nigrinus
  • Scymnus rubromaculatus
  • Scymnus suturalis
  • Stethorus punctillum

•  
  Roamvleksjmoutwörmke
•  
  Citroensjmoutwörmke
•  
  Veervleksjmoutwörmke
•  
  Ónbekènde Scymnus-saort
•  
  Èlfsjtippelig sjmoutwörmke
•  
  Viefsjtippelig sjmoutwörmke
•  
  Veërtieënsjtippelig sjmoutwörmke
•  
  Dertieënsjtippelig sjmoutwörmke
•  
  Völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke
•  
  Roamvleksjmoutwörmke
•  
  Tieënvleksjmoutwörmke
•  
  Larve van ein sjmoutwörmke

• Euverzich van alle Nederlandse saorte sjmoutwörmkes
• Euverzich van de meis veurkómmende Nederlandse sjmoutwörmkes
• Nederlandse sjmoutwörmkes
• Determinatiehulp mèt völ foto's
• Sjtandaardlies van de Belsje sjmoutwörmkes
• Versjpreijingskaertjes van de Belsje sjmoutwörmkes
• Veurluipige atlas van de sjmoutwörmkes van Vlaandere mèt kleurefoto's
• Website van de Belsje sjmoutwörmkeswirkgroep
• Website van de Harlequin Ladybird Survey in Groot-Brittannië
• Monitoring van Aziatisch sjmoutwörmke in Nederland
• Sjmoutwörmkesplaog in Colorado

• Wiki NL, Lieveheersbeestje

 

In de categorie Coccinellidae van Wiki Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje