Волга

Адан гъвечӀи пай, дельтада авай, Къазакъстанда ава. Дуьньядин виридалайни яргъи вацӀарик квайди я, гьакӀни ам Европадин виридалайни яргъи вацӀ я. ВацӀун яргъивал 3530 км я, адан яд кӀватӀ жезвай чилин гьяркьуьвал 1 361 000 км² я. Волгадал кьуд шегьер ала, миллиондилай пара агьалияр авай: Агъа Новгород, Казань, Самара, Волгоград.

Волгади вичин кьил Валдай кьакьанчилелай къачузва (228 м), авахь Каспий гьуьлуьз ийизава. Адан сив океандин цӀарцӀалай 28 метр агъухъ гала. Аватун — 256 метр я. Волга дуьньядин къенин авахьунин виридалайни яргъи вацӀ я, океандиз авахь тийидай.

ВацӀун бассейндин системадик 151 агъзур авахьдай вацӀ ава, вири 574 агъзур км яргъивал авай. Волгади вичи 200 авахьдай вацӀар кьабулзава. Чебни чаплабур эрчӀибурулай пара ятар авайди я. Камышин шегьердилай анихъ мад ахьтин еке авахьдай вацӀар авайди туш.

 

Волгадин бассейнди Урусатдин Европадин патан 1/3 кьазва, гьакӀни Валдайни Кьуланурус кьакьанчилерилай рагъакӀизавай пата Уралдал рагъакъатзавай пата жезва. Волгадин ятар кӀватӀ жезвай чкайрин чӀехи пай, кьилелай Казандал къведалди тамари кьазава. Кьулан пай, Самарани Саратов шегьерралди там-чуьлуьн зонада ава. Агъа пайни, Волгограддал къведалди — чуьлуьн зонада ава. Гьадалай кьибле патахъ — зуркьлумлух зонада. Яз гьамиша Волга пуд паюнал пайзавайди я: Вини Волга — вацӀун кьилелай Ока вацӀун сивелди, Кьулан Волга — Ока вацӀ авахьдай чкадилай Кама вацӀун сивел. Агъа Волга — Кама авахьзавай чкадилай сивелди.

Волга Верхневолжски вирерай тӀуз акъатдай чкадал 1843 йисуз яд аватунин кьадардиз килигун патал банд (Верхневолжски бейшлот) эцигнавай. Кьилелай эгечӀна Волгадал алай сифте еке шегьер Ржев я. Тверьни Рыбинск шегьеррин арада Волгадал Иваньковски ядхуьнаг туькӀуьрнавай, Дубна шегьердин патаг плотинани ГЭС гваз.

 

Яд кӀватӀзавай чилин гьяркьуьвилиз килигайла, Волга сакӀус еке я, (260,9 агъзур км² акси я 251,7 агъзур кв.км). Ахпа гьа чилел Волгади тӀимил вацӀар кӀватӀзава Камадилай (66,5 агъ. вацӀ акси 73,7). Камадин яд авахьзавай кьван — 4300 куб. метр секунддиз, Волгадин — кьилди 3100. Волгадин бассейндин Кьуланни КӀуькӀвен кьакьанвал тӀимил я Камадиндилай, вучиз лагьайтӀа Камадин бассейндик Урал суваяр ква. Ахпа Камадин дегь дугун чӀехи я Волгадиндилай. Кьудан периоддин сифте пата, виридалайни чӀехи муркӀадин периоддиз, Волга гьелелиг авачир. Авайди Кама тир, Вишерадихъ галаз сад хьана, Каспий гьуьлуьз авахьзавай. Къенин Камадин бассейндин вине патан вацӀар виликра винихъ физавай, Вычегда вацӀуз. МуркӀар атайла гидрография дегиш хьана: виликра вичин ятар Дондиз гузавай Вини Волга Камадиз авахьиз хьана. Агъа Волга къени Камадин дугунин давамарун жезва, Волгадин ваъ.