Революция (лат. revolutio — тёгерек бурулургъа, айланч) неда Инкъилаб (араб.
Табигъатны, джамагъатны неда таныуну айныуунда ал халындан терк секириу, айрылыуду. Революцияны, акъыртын тюрлениу берген эволюциядан да, тамалын бузмагъанлай къайсы болса да бир бёлюмюн тюрлендирген реформаладан айырадыла.
Эм аллында revolution деген термин астрология бла алхимияда хайырланнганды. Илму тилге термин Николай Коперникни «De revolutionibus orbium coelestium» 1543 китабындан киргенди.
Революцияланы талайын айырадыла: табигъатда (геология революция), джамагъатны айныуунда (аны ичинде экономикалыкъ — неолит революция, индустриал революция, культура революция, «джашил революция», демография революция, «ёсген излемлени революциясы» эм политикалыкъ — социал революция, политика революция), илмуда («илму революция» (терминни Томас С. Кун ) — физикада, биологияда, медицинада, философияда, космологияда эм техникада. Аны тышында «илму-техника революция» термин да хайырланады. Былай алыб къарасакъ революция джашауну хар сферасында да болургъа боллукъду.
Бир-бирде «революция» деб революция халы болмагъан социал-политикалыкъ болуулагъа да айтадыла, сёз ючюн, кърал переворотлагъа бир-бирде уллу ат бериб революция дейдиле; модернизацияны политикасына ИрандаМохаммед Реза Пехлеви шахны замандында «акъ революция» дегендиле неда Мао Цзэдунну Къытайны коммунист партиясысыны структураларындан бютеу конкурентлерин 1966—1976 джыллада къоратыу компаниягъа - «Уллу пролетар культура революция» дегендиле.
Башха джаны бла уа тамам терсине джамагъатда революцион тюрлениулеге келрирген алай а заманда узун созулгъан болуулагъа революция демейдиле (СССР-де 1987–1991 джыллада бардырылгъан тюрлениуле, «Перестройка»).
Политика илмуда революцияла социал эмда политикалыкъгъа юлешинедиле:
Бу соруулагъа эм бек эс марксизм бёледи. Марксизмде революцияла буржуаз революцияла бла социалист революциялагъа юлешинедиле. Буржуаз революцияланы юлгюлерине XVI ёмюрню нидерланд революциясы, XVII ёмюрню ингилиз революциясы, Биринчи американ революция (Американ колонияланы эркинлик ючюн къазуатлары), Уллу француз революция эмда башхаланы келтирирге боллукъду.
Буржуаз революция экономикада феодализмден капитализмге толуу кёчюу бермейди. неда феодал политикалыкъ режимни орнунда къояды, ол себебден аны ызындан буржуаз-демократлыкъ революцияла келедиле, аланы баш нюзюрлери болгъан экономикалыкъ тамалгъа келишген политикалыкъ режим келтириудю. Аллай революцияланы юлгюлерине Францияда 1848 эм 1871 джылланы революцияларын, Экинчи американ революцияны (Шимал бла Къыбыланы къазауаты), Эресейде 1905 джылны революциясы бла Февраль революцияны , Тюркде 1918-1922 джылладаКемалист революцияны, Иранда 1979 джылгъы Ислам революцияны эмда башхаланы келтирирге боллукъду.
Социалист революция капитализмни социализмге алмашдырады. Сталинист адетле бла быллай революциялагъа Эресейде 1917 джылны Октябрь революциясы, Кюнчыгъыш Европада 1940-чы джылладагъы "халкъ-демократ революцияланы", 1949 джылдагъы Къытай революцияны , 1959 джылдагъы Куба революцияны д.а.к. санайды. Алай а марксизмде кёб тюрлю башха агъым (каутскианлыкъ, неомарксизм, постмарксизм, ишчи советлени коммунизм, Франкфурт школ, фрейдо-марксизм, марксист экзистенциализм эмда башхала ) бу революцияланы социалист халларын унамайдыла.
Бир-бирде революция хорлам бла бошалмайдыла (Ингилизде, Францияда, Эресейде эмда башха къраллада элчи къазауатла: Эресейде 1905 джылны революциясы; Испанияда Революция 1808—1814, Революция 1820—1823, Революция 1834—1843, Революция 1868—1874 революцияла; Францияда 1848 эм 1871 джылланы революциялары; Португалияда Сентябрь революция; Германияда 1848-1849 джылладагъы революцияла; Баварияда, Маджарда эм Словакияда пролетар революцияла эмда башхала).
Аны тышында миллет-къутхарыу революцияла бардыла, аланы эсебинде къралла колониял, постколониял неда башха тышкърал бойсунуудан къутхарыладыла. Сёз ючюн XVI ёмюрню нидерланд революциясы, Биринчи американ революция, Латин Америкада XIX ёмюрде эркинлик ючюн къазуатла, Филиппин революция (1896—1898), Вьетнамда август революция 1945, Июль революция 1952 джыл Мисирде, 1958 джылдагъы Ирак революция , Алжир революция э.б.. Алай а бу революциялада буржуаз, буржуа-демократ неда социалист революцияланы тыш шекили миллет-къутхарыу хал болады.
Кюнчыгъыш Европа бла Монголияда 1989—1991 джыллада совет типли политика режимлени ахырын келиуюне себеб болгъан «Къатапа революцияла» методологиялыкъ проблемадыла дерге боллукъду. Бир джанындан бу революцияланы эсебинде джамагъат-политика тюзем тюрленеди, ол себебден толусу бла революция дерге боллукъду, алай башха джанындан бу революцияла бу къралланы номенклатураларыны къошулуу бла болгъанды,ала аны бла бирге кеслерин кючлерин ёсдюргендиле (властха мюлкню да къошуб), ол джаны бла къаралса революцияны эсебинде баш къатла эмда классла кеслерини властларындан эмда мюлклеринден къуру къаладыла. Аны тышында, революция аны аллындагъы революциягъа дери болгъан болумну къайтарыргъа болмайды («къатапа революцияла» капитализмни ызына къайтарадыла). Быллай тюрлениулеге «революция» демейдиле, «реакция» неда «реставрация» дейдиле (ол себеден, солчуланы кёбюсю (анархистле бла социал-демократланы тышында) «къатапа революциялагъа» контрреволюция дейдиле).
«Къатапа революцияланы» андан ары баргъанына «бояулу революция» дейдиле. XX ёмюрню ахырында – XXI ёмюрню башында кёбчюлюк халкъ протестлени эсебинде политика режимни алмашдырыуларыны кёбюсюне «бояулу революция» дейдиле.Мисалгъа Гюрджюде 2003 джыл властдан президент Шеварднадзени къыстаугъа — «гюл революция» («гюллени революциясы») дейдиле; Украинаны президентини сайлауда официал эсеблеге протест компанияны эсебинде Виктор Ющенкону властха келиуюне — «Оранж революция» дейдиле; 2005 джыл Къыргъызстанда президент сайлауланы эсеблерин таныргъа унамагъа оппозицияны къозгъалыуундан сора Аскар Акаевни властдан къыстаугъа — «Гюлханий революция» дейдиле д. а. к. Алай а былайда «революция» терминни хайырланыу сёзню магъанасын «учузлашдырады» эмда басманы тышында алимлени кёбюсю бла хайырландырылмайды.
Шаблон:Политика
This article uses material from the Wikipedia Къарачай-Малкъар (Qarachay-Malqar) article Революция, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ичиндегиси, CC BY-SA 4.0 лицензиягъа кёре бериледи (башха белгиленмеген эсе). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Къарачай-Малкъар (Qarachay-Malqar) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.