Դանիէլ Վարուժան: հայ բանաստեղծ, գրող

Դանիէլ Վարուժան
Ծննդեան անուն	Դանիէլ Չպուքքարեան
Նաեւ յայտնի է իբրեւ	Դանիէլ Վարուժան
Ծնած է	20 Ապրիլ 1884(1884-04-20)[1][2][3]
Ծննդավայր	Բրգինք, Սեբաստիոյ Նահանգ (վիլայէթ), Օսմանեան Կայսրութիւն[2][3]
Մահացած է	26 Օգոստոս 1915(1915-08-26)[1][2][3] (31 տարեկանին)
Մահուան վայր	Չանկիրի, Kastamonu Vilayet, Օսմանեան Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ[2]
Ուսումնավայր	Մուրատ-Ռափայէլեան Վարժարան[2] Գենտի համալսարան?[2]
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Հարճը, Հեթանոս երգեր եւ Ցեղին սիրտը
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, գրագէտ
Ստորագրութիւն

Վարուժանի կեանքը թէպետ ընդհատուեցաւ երիտասարդ հասակին, բայց ան ստեղծեց հասարակական մեծ բովանդակութեան եւ գեղարուեստական կատարեալ ձեւերու բանաստեղծութիւններ: Ան հոգեկան մերձեցումներ ունեցաւ համաշխարհային բանաստեղծութեան մեծ դէմքերու հետ, պահպանելով, սակայն, իր ստեղծագործութեան ազգային ոճն ու դրօշմը: Այս իրողութիւնը խոստովանած է նաեւ ինքը: Խօսելով նաեւ վերածնունդի շրջանի իտալական եւ փլամանկեան արուեստէն կրած ազդեցութեան մասին, Վարուժան միաժամանակ յատկապէս կ՛ընդգծէ, որ իր վրձինը թաթխած է միայն հայրենի հողի «որդան կարմիր»ի եւ «ծովածուփ արեան» մէջ:

Դանիէլ Վարուժան ծնած է 1884 թուականին, Արեւմտեան Հայաստանի Սեբաստիա նահանգի Բրգնիկ գիւղը: Ան հասակ առած է գեղեցիկ բնութեան մը մէջ, իրենց գիւղի գետեզերքներուն թախծող ուռիներու օրօրին տակ: Գիշերները մայրը անոր պատմած է պանդխտութեան մէջ գտնուող իր հօր մասին եւ անոր երեւակայութիւնը բորբոքած է թուրք ենիչերիներու մասին ըրած պատմութիւններով: Բնութենէն ստացած երազային տպաւորութիւններուն խառնուած են նաեւ կեանքի վիշտերը:

Վարուժան գրաճանաչ դարձած է գիւղի վարժարանին մէջ, իսկ 1896 թուականէն ուսումը շարունակած Պոլսոյ մէջ սկիզբը Սագըզ Աղաճի, ապա Քաղկեդոնի Մխիթարեան վարժարաններուն մէջ:

Պոլիս ծանր տպաւորութիւն կը ձգէ Վարուժանի վրայ։ Ան կը տեսնէ Սուլթան Համիտի կազմակերպած ջարդի հետքերը: Այդ օրերու հալածեալներէն էր նաեւ բանաստեղծին հայրը, որուն հարազատները երկար ժամանակ կը փնտռեն եւ վերջապէս զայն կը գտնեն բանտին մէջ՝ շղթայուած: Տարիներ ետք, «Հօրս բանտին մէջ» ոտանաւորին մէջ, Վարուժանը կը յիշէ՝

«Դեռ փոքր էի, եկայ քեզի մենաւոր,
Մութ զընտանիդ մէջ այցի,
Մայրս հիւանդ էր, կը շրջէի ես ազատ
Մէջտեղը բանտի եւ մահճի:»

Բանտարկեալ հօրը ան կը պատմէ իրենց ապրած ծանր կեանքին մասին, մեծ մայրը մահացած է, մայրը՝ հիւանդ է եւ խուլ, կը հազայ, չորցած են պարտէզի վարդենիները, աւերուած է հայրական օճախը:

Հայրը ձեւով մը կ՛ազատի բանտէն եւ կ՛աշխատի Պոլսոյ իջեւանատուներէն մէկուն մէջ։ Դպրոցական արձակուրդները պատանին կ՛անցնէ հօր մօտ եւ ականատես կը դառնայ պանդուխտներու տառապալի կեանքին․ «Արձակուրդներս ընդհանրապէս անցած են հօրս քով, Խավեար Խանը, հայ պանդուխտներու հառաչանքներուն եւ վէրքերու տրոփիւնին ունկնդիր», - գրած է բանաստեղծը:

1902 թուականին Վարուժանը կը տեղափոխուի Վենետիկի Մուրատ Ռափայէլեան վարժարանը: Բանաստեղծին վրայ խորապէս կ՛ազդեն Վերածնունդի շրջանի նկարչութեան ու քանդակագործութեան կոթողները՝ իրենց առողջ եւ հիւթեղ իրապաշտութեամբ: Ան յափշտակութեամբ կը կարդայ նշանաւոր գրողներու երկերը, յատկապէս կը տարուի ռուս հանճարեղ գրող Լեւ Տոլստոյի եւ ֆրանսացի մեծ մտածող Ժան-Ժագ Ռուսոյի գաղափարներով:

Վարուժանն առանձին սիրով կ՛ուսումնասիրէ Հայաստանի պատմութիւնը, հայ հին ու նոր գրականութիւնը: Վենետիկի մէջ ան կը գրէ առաջին բանաստեղծութիւնները՝ պանդուխտներու կեանքի եւ 1896 թ. ջարդերու պատկերներով:

1905 թուականին բանաստեղծը կը մեկնի Պելճիքա եւ կ՛ընդունուի Կանտի համալսարանը: Ուսանողական տարիները էական դեր կը խաղան անոր կազմաւորման մէջ. ան կը հետեւի ընկերային եւ քաղաքական գիտութիւններու, կ՛ուսումնասիրէ գրականութիւնը եւ ընկերային ուսմունքներ: Անոր դիմաքանդակը զետեղուած է համալսարանի գլխաւոր գրադարանի դահլիճին մէջ, (Ghent University Library) Rozier 9, B-9000 Ghent : Դիմաքանդակին վրայ նշուած են իր հետեւեալ խօսքերը։

«ի՜նչ փոյթ կեանքը մեռնող,
երբոր երազը կ՛ապրի,
երբոր երազն անմահ է:»

Վարուժանի գեղագիտական հայեացքներուն ձեւաւորման կը նպաստէ նաեւ պելճիքացիներու բարձր մշակոյթը. ան խորազնին կ՛ուսումնասիրէ 17 - 18-րդ դարերու իրապաշտ նկարչութիւնը եւ կը տարուի 20-րդ դարու հռչակաւոր բանաստեղծ էմիլ Վերհառնի բանաստեղծութիւններով:

Ստանալով բարձրագոյն կրթութիւն, բանաստեղծը 1909-ին կը վերադառնայ իր ծննդավայրը: Երկու տարի ուսուցչութիւն կ՛ընէ Սեբաստիոյ Արամեան վարժարանին մէջ, ապա 1911-ին կը տեղափոխուի Եւդոկիոյ (Թոքաթ) ազգային ճեմարան: 1912-ին Վարուժանը կը հրաւիրուի Պոլսոյ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վարժարանը՝ տեսուչի պաշտօնով:

Այս տարիներուն Վարուժանի բանաստեղծութիւնները լայն ճանաչումի կ՛արժանանան: Ան կը դառնայ Պոլսոյ գրական շրջանակներու ազդեցիկ դէմքերէն մէկը, գրական հաւաքոյթներու ոգին: Տասը տարուան ընթացքին մէջ, բանաստեղծը կը գրէ չորս գիրք՝ «Սարսուռներ», «Ցեղին սիրտը», «Հեթանոս երգեր» եւ «Հացին երգը»: Ան կը գրէ նաեւ նոթեր, յօդուածներ եւ կը կատարէ թարգմանութիւններ:

1915 թուականն էր եւ Վարուժանը կը շարունակէր լրացնել գիւղի չքնաղ երգերու՝ «Հացին Երգը» շարքը, կը պատրաստուէր գրել «Հայկական Հոմերագիրք» ժողովածուն, ուր պէտք է տեղաւորէր հին հայկական առասպելներու ու աւանդութիւններու մշակումները, կ՛երազէր ամբողջովին մշակել «Սասնայ Ծռեր» ժողովրդական դիւցազնավէպը: Ծրագրած էր նաեւ գրել «Գինիին Երգը» քերթողական հատորը:

1914-ին կը դառնայ «Մեհեան» գրական ամսաթերթին հինգ հիմնադիրներէն մէկը՝ Կոստան Զարեանի, Յակոբ Քիւֆէճեանի (Օշական), Գեղամ Բարսեղեանի եւ Ահարոն Տատուրեանի հետ: Մինչեւ Յուլիս լոյս տեսած թերթի գրական եւ մշակութային մտածողութեան գլխաւոր մղիչ ուժն է՝ Կոստան Զարեանի հետ, մինչեւ իր բաժանումը: Խմբագրած է նաեւ «Նաւասարդ» գրական պարբերականը:

Բայց վրայ կը հասնի արիւնալի աղէտը: Արտերը կը ներկուէին արիւնով: Բանաստեղծի խօսքերով՝ կեանքը կը մորթուէր արտերուն մէջ, միտքը՝ գանկին մէջ։ Այս ողբերգական օրերու զոհերէն մէկը եղաւ նաեւ Վարուժան: Թուրք մարդասպանները աքսորի ճանապարհին, Չանղըրի քաղաքի մօտ ձորի մը մէջ յօշոտեցին 31-ամեայ բանաստեղծը:

• Սարսուռներ, Վենետիկ, 1906, 44 էջ:
• Ցեղին սիրտը: Բագինին վրայ։ Կրկէսին մէջ, Կ. Պոլիս, 1909, 256 էջ:
• Հեթանոս երգեր, Կ. Պոլիս, 1912, 336 էջ:
• Հացին երգը, Կ. Պոլիս, 1921, 96 էջ:
• Սարսուռներ, Վենետիկ, 1927, 116 էջ:
• Հացին երգը, ա. տ. եւ թ., 88 էջ:
• Սարսուռներ: Ցեղին սիրտը, Վենետիկ, 1944, 132 էջ:
• Հեթանոս երգեր: Հացին երգը, Վենետիկ, 1944, 88 էջ:
• Երկեր. Սարսուռներ, Ցեղին սիրտը, Հեթանոս երգեր, Հացին երգը, Արձակ էջեր, Թարգմանություններ, Նամակներ, Երեւան, 1946, 480 էջ:
• Հացին երգը, Երուսաղէմ, 1950, 76 էջ:
• Սարսուռներ, Երուսաղէմ, 1950, 64 էջ:
• Հեթանոս երգեր, Երուսաղէմ, 1953, 208 էջ:
• Ցեղին սիրտը: Բագինին վրայ։ Կրկէսին մէջ, Երուսաղէմ, 1953, 228 էջ:
• Բանաստեղծություններ, Երեւան, 1955, 448 էջ:
• Հացին երգը (բանաստեղծություններ), Երեւան, 1964, 86 էջ:
• Նամականի, Երեւան, 1965, 372 էջ:
• Երկեր. Սարսուռներ, Ցեղին սիրտը, Հեթանոս երգեր, Հացին երգը, Երեւան, 1969, 356 էջ:
• Երկեր, Երուսաղէմ, 1973, 204 էջ:
• Հացին երգը, Պէյրութ, 1974, 56 էջ:
• Ձոն (բանաստեղծություններ), Երեւան, 1975, 80 էջ:
• Վարուժան Դանիել, Սիամանթո, Երկեր. Բանաստեղծություններ  եւ պոեմներ, Երեւան, 1979, էջ 209–509:
• Սարսուռներ: Ցեղին սիրտը, Վենետիկ, 1981, 132 էջ:
• Հեթանոս երգեր: Հացին երգը, Վենետիկ, 1981, 88 էջ:
• Երկեր, հատ. 1. Սարսուռներ, Հացին երգը, Թեհրան, 1983, 80 էջ:
• Երկեր, հատ. 2. Ցեղին սիրտը, Թեհրան, 1983, 228 էջ:
• Երկեր, հատ. 3. Հեթանոս երգեր, Թեհրան, 1983, 208 էջ:
• Երկեր (բանաստեղծություններ, արձակ էջեր), Երեւան, 1984, 576 էջ:
• Հացին երգը, Նիւ Ճըրզի, 1984, 80 էջ:
• Բանաստեղծական երկեր, Անթիլիաս, 1986, 609 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Բանաստեղծություններ, Երեւան, 1986, 596 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Բանաստեղծություններ, Պոեմներ, Թարգմանություններ, Երեւան, 1986, 448 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Արձակ էջեր, Հոդվածներ եւ ելույթներ, Նամակներ, Երեւան, 1987, 720 էջ:
• Հացին երգը, ա. տ. եւ թ., 368 էջ:
• Երկերի ժողովածու, Երեւան, 2004, 476 էջ:
• Հեթանոս երգեր, Իսթանպուլ, 2006, 204 էջ:
• Հացին երգը, Երեւան, 2009, 60 էջ:
• Ընտրանի, Երեւան, 2011, 276 էջ:
• Հացին երգը, Անթիլիաս, 2011, 78 էջ:
• Ստեղծագործությունների ժողովածու, Երեւան, 2012, 300 էջ:
• Poemes, Beyrouth, 1972․

• «Գեղեցկութեան Արձանին »
• «Հայր, Օրհնէ՛»
• «Մեռած Աստուածներուն»
• «Մոխիրներուն Առջեւ»
• «Ձօն»
• «Վահագն»

• Հայ գրականութեան դասագիրք 9-րդ դասարանի համար. «Լոյս» հրատարակչութիւն, Երեւան, 1978 թ.
• Դար Մը Գրականութիւն, Մինաս Թէօլէօլեան, Ա. հատոր, Պոսթըն 1977, էջ 574-577: