Վահան Տէրեան

Բուն անունով Վահան Տէր Գրիգորեան։ Ծնած է Ախալքալաքի Գանձա գիւղը։ Ուսումը ստացած է Գանձայի ծխական դպրոցը, 4 ամիս՝ Ախալքալաքի քաղաքային դպրոցին մէջ, 1899 –1906՝ Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը:

• 1906-ին ընդունուած է Մոսկուայի համալսարանի պատմաբանասիրութեան բաժանմունքը: Բարձրագոյն ուսման հետեւած է Մոսկուայի եւ Փեթերսպուրկի համալսարաններուն մէջ, ուր խորապէս ուսումնասիրած է հայոց լեզուն ու գրականութիւնը։ Տիրապետած է քանի մը լեզուներու (արաբերէն, պարսկերէն եւ վրացերէն)։ Մամուլով տպագրած է իր առաջին բանաստեղծութիւնները:
• 1908-ին Թիֆլիսի մէջ լոյս կը տեսնէ Տէրեանի «Մթնշաղի անուրջներ» առաջին ժողովածուն, որմով նոր դարագլուխ մը կը բացուի հայ քնարերգութեան պատմութեան մէջ։ Գրական աշխարհը կ'ողջունէ տաղանդաւոր բանաստեղծին յայտնութիւնը: Այս գործով, մեր բանաստեղծութեան կը բերէ նոր շունչ, քնքուշ եւ նուրբ զգացումներ, գրուած՝ վճիտ ու կատարելութեան հասնող լեզուով։ 1915-ին «Մշակ» թերթին մէջ կը հրատարակուի անոր հայրենասիրական բանաստեղծութիւններու «Երկիր Նայիրի» շարքը։
• 1910 –1912 Պօղոս Մակինցեանի, Ալեքսանտր Ծատուրեանի եւ Կարէն Միքայէլեանի հետ կը հրատարակէ «Գարուն» ալմանախը (3 հատոր), 1912-ին կը հիմնէ «Պանթէոն» հրատարակչական ընկերութիւնը:
• 1914-ին Տէրեան Թիֆլիսի մէջ հանդէս կու գայ «Հայ գրականութեան գալիք օրը» ծրագրային զեկուցումով, որ Ի. դարու նորագոյն շրջանի հայ գրականութեան զարգացման հռչակագիրի արժէք կը ստանայ:

 

• 1917 Հոկտեմբերին ան աշխոյժ մասնակցութիւն կը բերէ բոլշեւիկեան յեղափոխութեան եւ անոր յաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Ան կը յուսար,որ ինք Հայկական հարցին լուծման մէջ դրական ներդրում մը պիտի ունենար: Մինչեւ Պրեստ-Լիթովսկ մեկնիլը, կը հանդիպի Հ.Յ.Դ գործիչներ՝ Ռոստոմի (Ստեփան Զօրեան) եւ Լիպարիտ Նազարեանցի, ինչպէս նաեւ հրամանատար՝ Լեւոն Տիգրանեանի, փրոֆ. Նիկողայոս Աթոնցի եւ Մովսէս Աճեմեանի հետ, անոնց հետ կը կազմէ Հայկական հարցին վերաբերող «ընդարձակ տեղեկագիր» մը: Այդ տեղեկագիրը ինք պիտի ներկայացնէր բանակցութիւններու ընթացքին (Պրեստ-Լիթովսկը իրմէ խնդրած էր մանրամասն տուեալներ ուղարկել Հայաստանի եւ սփիւռքի մէջ բնակող հայերուն մասին):
• 1918-ին Լենինի ստորագրութեամբ կը մասնակցի Պրեստ-Լիթովսկի հաշտութեան բանակցութիւննե- րուն` որպէս համառուսաստանեան ազգութիւններու` հայկական գործերու խորհրդական: Ոչ այդ տուեալները, ոչ ալ տեղեկագիրը ներկայացնելու հնարաւորութիւն կ'ունենայ, աւելին՝ հաշտութեան այդ պայմանագիրով հայերը կը կորսնցնեն Արեւմտեան Հայաստանը: Իսկ պայմանագիրը ստորագրողներէն մէկը Լեւ Քարախանը կ'ըլլայ (Լեւոն Քարախանեան):

Պրեստի մէջ կը տեղեկանայ, որ ռուսական զօրքերը կը լքեն Արեւմտեան Հայաստանը՝ վերադառնալով Ռուսաստան, որովհետեւ ռուսական կառավարութիւնը հողեր կը բաժնէր զինուորներուն:

• 1918-ին կը շրջի Հիւսիսային Կովկասի քաղաքները, սատարած եղեռնապուրծ հայ գաղթականութեան, կը գրէ հոգեցունց բանաստեղծութիւններ («Մենք բոլորս, բոլորս մանուկներ ենք որբ...», «Հայրենիքում իմ արնաներկ» եւ այլն), ողբացած հազարամեակներու խորքէն եկած, ուղեմոլոր, յուսահատ ու վիրաւոր իր ժողովուրդին անամոք վիշտը:

Նուրբ ու զգայուն հոգիի տէր բանաստեղծը իր մեծ նախորդին՝ Թումանեանի նման իր յոյսն ու հաւատքը չի կորսնցներ իր ժողովուրդին ապագային նկատմամբ՝ խորապէս գիտակցելով, որ մարդկային զգացումներուն գերագոյնը՝ հայրենիքի նկատմամբ ունեցած սէրն է: Ֆիզիքապէս հիւծած բանաստեղծը կ'իրականացնէ ազգային հարցերու վերաբերող պետական կարեւոր յանձնարարութիւններ, որոնցմէ մին իրականացնելու նպատակով, Մոսկուայէն կը մեկնի Միջին Ասիա եւ ճամբան կը մահանայ իր հայրենիքէն հեռու՝ Օրենպուրկ քաղաքին մէջ, 7 Յունուար 1920-ին, 35 տարեկան հասակին։

 

• Տէրեան կատարելութեան հասցուցած է հայ բանաստեղծութեան կշռոյթը: Առաջինն է, որ գրած է սոնեթ (հնչեակ) եւ թրիոլեթ (ութտողեան քերթուած), զարգացուցած է գազէլը (սիրերգութիւնը): Տէրեան ստեղծած է ինքնատիպ գրական ոճն ու դպրոցը, որուն հետեւած են մեծ թիւով բանաստեղծներ: Գրած է նաեւ գրաքննադատական ու հրապարակախօսական յօդուածներ, կատարած՝ թարգմանութիւններ: Անոր գրական ժառանգութեան անբաժան մաս կը կազմեն նամակները:
• Տէրեանի դերը շատ մեծ է` արեւելահայ բանաստեղծութեան բերած իր կենսական նպաստով: Փաստօրէն ինքն է որ իսկական քերթողութեան յղացքը յստակացուցած հայ գրականութեան արեւելահայ թեւին մէջ, ուր աւելի շատ աշուղական գրականութեան մօտ բանաստեղծութիւն մը կը մշակուէր: Տէրեան կը հարցադրէր քերթողութեան յղացքը, վանկային բանաստեղծութեան դիմաց շեշտային քերթողութիւնը կը փորձարկէր` առաջինն ըլլալով այս մարզին մէջ: Առաւել, ոչ միայն բանաստեղծութեան յանգը տողի վերջաւորութեան կու գար, այլեւ ներքին յանգը կ'օգտագործուէր երաժշտականութիւն ստեղծելու համար. այսպէս, «Հրաժեշտի գազէլ»-ին մէջ կը գրէր. «Երկնի մովին, կանաչ ծովին, անտառներին խոր ու մթին,  / Գարնան ամպին լոյս ոլորտում, ասում եմ ես մնաք բարով»: Ան տարբեր բանաստեղծական ձեւեր կը գործածէր` գազէլէն մինչեւ հնչեակ:
• Պոլշեւիզմի պայքարի, միջազգայնացումի շեփորահարման բուռն տարիներուն, այս համայնավար բանաստեղծը կը դրսեւորէ իր անսահման սէրը՝ հայրենիքին հանդէպ, որուն վկայարանը կը հանդիսանայ «Երկիր Նայիրի»-ն. հատոր մը, որ իր նիւթով ու յղացումով ամբողջութիւն մը կը կազմէ: Անոր կենդանի օրինակն է «Դու հպարտ չես իմ հայրենիք» տողերով սկսած բանաստեղծութիւնը, ուր ան կը խոստովանի. «Չըշլացայ խնդուն փառքիդ / Անցեալ ու հին փայլով երբե՛ք. / Սիրեցի հեզ, անքէն հոգիդ / Եւ երազներըդ մեղմ ու բեկբեկ, / Խեղճութիւնըդ` խաւար ու լուռ, / Աղօթքներըդ` դառն ու ցաւոտ, / Զանգակներիդ զարկը` տըխուր / Եւ խուղերիդ լոյսերն աղօտ…»: Կարդալով այս տողերը եւ այս շարքէն քանի մը ուրիշ քերթուածներ, կարելի է յանգիլ այն եզրակացութեան, թէ Եղիշէ Չարենց իր հանրածանօթ «Ես իմ անուշ Հայաստանի»ն գրած ատեն ներշնչուած է Տէրեանէն, որովհետեւ նոյն սկզբունքն է, որ երկու գործերուն մէջ կը գործէ` կը սիրես հայրենիքդ իր բոլոր երեսներով, թէ՛ իր հպարտութիւն պատճառող կողմերով, եւ թէ իր ցաւերով, տխրութեամբ ու համեստ հիւղերով:

• «Մթնշաղի անուրջներ»
• «Գիշեր եւ Յուշեր»
• «Ոսկի Հեքիաթ»
• «Վերադարձ»
• «Ոսկէ շղթայ»
• «Երկիր Նայիրի»
• «Կատուի Դրախտ»

Դուք բանաստեղծ էք։ Դա ամենագլխաւորն է։ Դուք խօսքերի հետ չէք խաղում... Ես ուրախութեամբ ողջունում եմ Ձեր մուտքը գրական ասպարէզ, բարով եկաք... Շատ գեղեցիկ են եւ գրեթէ մեր լիրիքայի մէջ նոր բաներ... Լեզուն մաքուր, զտուած եւ արծաթէ զանգի պէս հնչուն... Մեր վերնատան մէջ պատուաւոր տեղ ունի...։ - Յովհաննէս Թումանեան

Որքան որ առիթ ունեցայ դիտելու Վահանը այդ շրջանին մէջ, ան անկեղծ էր իր քաղաքական համոզումներուն մէջ, բայց բոլշեւիկ դարձած էր ոչ այնքան այն պատճառով, որ անխախտ ու անվերապահ հաւատ ունէր դէպի բոլշեւիկեան գաղափարները, որքան այն պատճառով որ անսահման ատելութիւն ունէր դէպի հին ցարական կարգերն ու իշխանութիւնը: Հայրենասէր, ազգասէր հայ մըն էր ան: Կը հաւատար անկեղծօրէն, որ բոլշեւիկներուն ընկերանալով՝ պիտի կարողանար նպաստել Հայ դատի լուծման: - Ռուբէն Դարբինեան

Վահան Տէրեանը այն բախտաւոր հեղինակներից էր, որոնք մի առաւօտ զարթնում են յայտնի դարձած, եւ դա ոչ թէ պատահականութեան բերումով, այլ շնորհիւ իրենց մեծ տաղանդի։ Նրա առաջին իսկ գիրքը... հռչակեց նրան որպէս բանաստեղծ եւ պատուաւոր տեղ ապահովեց հայկական պառնասում։ Նա հրապարակ իջաւ միանգամից որպէս վարպետ։ «Մթնշաղի անուրջները» աւելի ջերմ ընդունելիութիւն գտաւ երիտասարդութեան կողմից, մի կարճ միջոցում Տէրեանն ունեցաւ հետեւորդների մի ամբողջ բազմութիւն։ Իսկ երկրպագուների թիւ չկար։ Պահ մի մոռացուեցին մեր անուանի բանաստեղծները, ամէնուրեք՝ երեկոյթներում, ընտանիքներում, ընկերական շրջաններում արտասանում էին Տէրեանի սոնեթներն ու էլեկիաները։ Սկսուել էր պարզապէս Տէրեանական շրջան։ Օդը լիքն էր Տէրեանով. երիտասարդութեան խօսակցութեան նիւթն ամէն տեղ նրա բանաստեղծութիւններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նուէրը միմեանց՝ «Մթնշաղի անուրջները»։ - Ստեփան Զօրեան

 

«Տէրեանը .... ազնիւ մետաղի պէս փայլ տուեց մեր «արքայական» լեզուին, հարստացրեց մեր ազգային քնարերգութիւնը նոր մոտիֆներով ու տաղաչափական ձեւերով, նոյնիսկ դուռ բացեց նոր յանգի համար...»: - Պարոյր Սեւակ

«Նա մի նոր գոյնով, մի նոր ձայնով երգեց ե՛ւ սէրը, ե՛ւ հայրենիքը, ե՛ւ բնութիւնը: Նա թարմացրեց հայ պոեզիայի ե՛ւ նիւթը, ե՛ւ լեզուն .... Նրա բանաստեղծութիւններից անվիճելի մի քանակ կը մնան որպէս յաւերժական արժէքներ բոլոր ժամանակների համար, որպէս մարդկային բյիւրեղացած զգացմունքներ ու անխառն գեղեցկութիւններ»: - Աւետիք Իսահակեան

Վահան Տէրեանի յիշատակին

Վահան Տէրեան, ինչպէ՞ս երգեմ յիշատակը քո, Թող լուռ փռուի հիմա իմ դէմ անլոյս երեկոյ։ Սրտիս վրա իջնի թող մութ մի ամպի քուլա, Քամին բերէ թող մահուան բոթ, ու անձրեւը լայ։ Եւ թող թափուեն շուրջս աշնան տերեւներ դեղին Եւ զարդարեն, Վահան Տէրեան, քո անցած ուղին։ Ու մշուշում տխո՜ւր երգով բիւրաւոր զանգեր Թող օրհներգեն թախիծը քո, իմ հեռու ընկեր... - Եղիշէ Չարենց

Մեռած պոետին

 

Նրանք ասում են, որ դու անցել ես, Ու հնացել ես, ու հեռացել, Որ լքել են քեզ ու մոռացել Օրերում այս խենթ ու դարձդարձիկ. Բայց տե՛ս - կանչում է ահա մի ձեռ Եւ մի սիրտ, որ քեզ սիրում է դեռ. ― Վերադարձի՛ր, օ, վերադարձի՛ր... - Եղիշէ Չարենց

 

Երեւանի մէջ կը գործէ «Տէրեան մշակութային կեդրոնը», որու ջանքերով լոյս ընծայուած է Տէրեանի բանաստեղծութիւններու «Ընտրանին» (2005) եւ «Տէրեան հանրագիտարանը» (2010): Տէրեանի բանաստեղծութիւններով յօրինուած են բազմաթիւ երգեր (Նիկոլ Գալանտէրեան, Էտկար Հովհաննիսեան եւ ուրիշներ): Երեւանի, Հայաստանի Հանրապետութեան այլ քաղաքներու, Ջաւախքի եւ Օրենպուրկի մէջ Տէրեանի անունով կոչուած են թաղամասեր, փողոցներ, դպրոցներ, կանգնած են յուշարձաններ: Գանձայի մէջ 1957-էն կը գործէ բանաստեղծին տուն-թանգարանը: Ամէն տարի Յուլիսին անոր ծննդավայրը տեղի կ'ունենան Տէրեանական բանաստեղծական երեկոներ:

• Էդուարդ Թոփչեան, Վահան Տէրեան, Երեւան, Հայպետհրատ, 1945, 47 էջ։
• Խորէն Սարգսեան, Վահան Տէրեան, Երեւան, Պետհրատ, 1926, 36 էջ։
• Սաքո Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տէրեանի կյանքից, Երեւան, Հկլետհրատ, 1959, 307 էջ։
• Արսէն ՏէրՏէրեան, Վահան Տէրեան։ Ցնորքի, ծարաւի եւ հաշտութեան երգիչը, Թիֆլիս, տպարան «Հերմես», 1910, 106 էջ։
• Արսէն ՏէրՏէրեան, Հայոց նոր գրականութեան պատմութիւն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրուած դասախօսութիւններ ձեռագրի իրաւունքով), պրակ 8, Վ. Տէրեան, Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն, 1939, 58 էջ։
• Հայկազ Յակոբջանեան, Կեանքս այնպէս դժուարին էր. Վահան Տէրեան (կենսապատում), Երեւան, ԳԱՍՊՐԻՆՏ, 2011, 390 էջ։
• Գէորգ Էմին-Տէրեան, Անտիպ եւ անյայտ Էջեր (Նամակներ, յօդուածներ, գրախօսութիւններ), Երեւան, «Տիգրան Մեծ», 2014, 740 էջ։

• Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 150: