विष्णुदास भावे

ताचें पुराय नांव विष्णु अपृत भावे. सांगली संस्थानाचो अधिपती श्रीमंत चिंतामणराव ऊर्फ आप्पासाहेब. पटवर्धन हाचो तो नोकर आशिल्लो. ताका कथा-कविता बरोवपाचो नादाशिल्लो. १८४२ त कर्नाटकांतल्यान भागवत नांवची एक नाटक मंडळी सांगलीक पावली. हे कंपनीचे खेल पळयतकच तळच तरेचे नाट्यप्रयोग कांय सुदारणा करुन मराठींतल्यान केल्यार तांकां बरो येवकार मेळटलो असो विचार आप्पासायबाच्या मनांत आयलो आनी ताणें हें काम विष्णुदासाचेर सोंपयलें. तेन्ना विष्णुदासान १८४३त सीतास्वयंवर ह्या स्वताच रचिल्ल्या नाटकाचो यशस्वी प्रयोग करुन दाखयलो. रामायणांतल्ल्या विशयांचेर धा नाटकां बरोवन सांगली संस्थानांत सादर केल्ल्या प्रयोगांक बरीच नामना मेळ्ळी.

विष्षुदासाच्या नाट्यप्रयोगाची पद्दत अशी आशिल्ली. सुत्रधाराकडल्यान मंगलाचरण, उपरांत भिल्लभेस धारण केल्ल्या विदुशकाचो प्रवेश, ताचें आनी सुत्रधाराचें विनोदी उलोवप, गणपताचें आनी सरस्वतीचें स्तवन आनी उपरांत नाटकाची सुरवात. नाटकाचे सुर्वेक सावन अखेरमेरेन सुत्रधाराक काम आसतालें. सादर जावपी नाट्यप्रसंगाचें वर्णन पद्यांतल्यान करतकच, संबंदीत पात्रां रंगमाचयेचेर येवन आपआपलीं उलोवपां करतालीं, नाटकांतले सगळेच संवाद आदीं बरयल्ले नासताले. नट केन्ना केन्नाय आपलीं भाशणां थंयचेथंयच बरोवन उलयताले.

ह्या नाटकांत नाच-पदां हांकां बरोच वाव मेळटालो. नाटकांतल्या प्रवेशाक कचेरी हें नांव दिल्लें. फुडें ताणें महाभारतांतल्या कथानकाचेरुय नाटकां बरयलीं. ताच्या नाटकांत मुखेल करुन पखवाजाची साथ आसतालीं ह्या पखवाजाच्या आवाजावयल्यान ह्या नाटकांक ताडथोम नाटकां अशें म्हण्टाले. तशेंच, तातूंतल्या राक्षसांच्या अलल-डूर्र हें गर्जनेखातीर तांकां अलल-डूर्र नाटकां अशेंय म्हण्टाले. चिंतामणराव पटवर्धनाक मरण येतकच १८५१त विष्णूदासाक सांगली संस्थानाकडल्यान आदार मेळना जालो, देखून नाट्यप्रयोगा खातीर गांवांगांवांनी ताका दौरे काडचे पडले. नाटकाची पुराय जापसालदारकी ताचेरुच आसताली. १८६१ मेरेन तो नाट्य वेवसायांत आशिल्लो. वेवसायनिवृती ऊपरांतचें दीस ताणें सांगलीकूच घालयले. थंयच प्लेग येवन ताका मरण आयलें.

ताचीं नाटकां बरीचशीं पद्यमय आशिल्लीं आनी तातूंतले पद्यरचनेचें पुर्विल्ल्या मराठी आख्यान रचनेकडेन लागींचें नातें आशिल्लें. ताणें आपल्या नाटकांखातीर वेगवेगळ्या छंदांनी केल्ल्या पद्यरचनांक 'नाट्याख्यानां' अशेंय म्हण्टात. ताचीं पन्नासांवयर नाट्यख्यानां 'नाट्यकवितासंग्रह' (१८८५) ह्या नांवांन नामनेक पावल्यांत, ह्या नाट्याख्यानांक स्वरबद्द करताना विष्णुदासान वेगवेगळ्या रागरागिण्यांचो आनी ताच्या मिश्रणाचो प्रभाविपणान उपेग करुन घेतिल्लो. विष्णुदासा उपरांतच्या ५०-६० वर्सांमदीं मराठी पुराणीक नाटकां बरोवप्यांक विष्णुदासान तयार केल्लो पुराणीक नाटकांचो सांचो उपेगी पडलो. इतलेंच न्हय, जाल्यार कांय नाटककारांनी आपल्या नाटकात विष्णुदासाच्या पदांचोय उपेग केल्ल्याचें दिसता. नाट्यप्रयोगाची एक निश्र्चीत संकल्पना मुखार दवरुन नातक सादर करपी पयली मंडळी महाराष्ट्रांत विष्णुदासान काडली.