लोहिया, राममनोहर

फैजाबाद, उत्तर प्रदेश; मरण: १२ ऑक्टोबर १९६७, दिल्ली). Rammanohar Lohiya

भारतांतले समाजवादी चळवळींतलो एक फुडारी आनी विचारवंत. ताच्या बापायचें नांव हिरालाल आनी आवयचें नांव चंदादेवी. भुरगेपणांतच ताचे आवयक मरण आयिल्ल्यान, ताच्या बापायन ताका ल्हानाचो व्हड केलो. बापूय हिरालाल वेवसायान शिक्षक आनी मानान खरो देशभक्त आशिल्लो. तो काँग्रेसीचो कार्यकर्तो आशिल्लो. अकबरपूरालागसार टंडन पाठशाळा आनी विश्र्वेश्र्वरनाथ हायस्कूल हातुंतल्यान ताणें सुरवातींचे शिकप घेतलें. धंद्यानिमतान बापूय मुंबयंत रावपाक लागून आनी थंयसावन १९२५ वर्सा राममनोहर मुंबय विद्यापिठांतल्यान मॅट्रिकेची परीक्षा पास जालो. महाविद्यालयीन शिक्षणाखातीर तो पयलीं बनारस हिंदू विश्र्वविद्द्यालयांत गेलो पूण उपरांत तें सोडून तो कलकत्त्याच्या विद्यासागर महाविद्यालयांत गेलो आनी १९२९ वर्सा ताणें कलकत्ता विद्यापिठाची बी.ए. पदवी घेतली. उपरांत उंचेल्या शिक्षणाखातीर निधी एकठांय करून तो पयलीं इंग्लंडाक गेलो आनी उपरांत ताणें बर्लिन विद्यापिठांत संशोधन करून अर्थशास्त्र विशयांत 'सॉल्ट अँड सिव्हिल डिस्ओबीडिअन्स' ह्या विशयांत पीएच्.डी पदवी घेतली(१९३२).शिकता आसतना म्हळ्यार १९२६ च्या गुवाहाटी काँग्रेस अधिवेशनांत, सुभासचंद्र बोस आनी नेहरूचो ताचेर प्रभाव पडिल्ल्यान, तो राश्ट्रीय चळवळीकडे प्रभावित जालो. पूण जर्मनींसावन परत येतकच १९३३ वर्सा , सुरवेक ताणें बनारस विद्यापिठांत अध्यापकाचे नोकरेखातीर यत्न केलो. कांय म्हयने रामेश्र्वरदास बिर्लाकडे स्वीय साहाय्यकाचे काम केलें. १९३४ वर्सा जेन्ना काँग्रेस समाजवादी पक्षाची स्थापणूक जाली, तेन्नासावन ताणें आपल्या राजकीय कार्याक सुरवात केली. कार्यकारिणीचेर ताका वेंचून काडलो तशेंच 'काँग्रेस सोशॅलिस्ट' ह्या नव्या सातोळ्याचो संपादक म्हूण ताची नेमणूक जाली. लखनौच्या अखिल भारतीय काँग्रेस अधिवेशनांत, नेहरून ताका काँग्रेसच्या परराश्ट्र विभागाचो सचिव नेमलो (१९३६ - ३८).राममनोहरान आपलें वास्तव्य अलाहाबादाचेर व्हेलें.

दुसया म्हाझुजांत ताणें खर झूजविरोधी आनी साम्राज्यशायेआड भुमिका घेतिल्ल्यान १९३९ वर्सा ताका अटक जाली उपरांतच्या काळांत मेळून ताका एकुणीस खेपे बंदखण भोगली. विंगड विंगड कारणांखातीर ताका अमेरिका, ग्रेट ब्रिटन, मियानमार (ब्रह्मदेश) आनी गोंयांतय बंदखण भोगची पडली.

१९४२ वर्साच्या छोडो भारत आंदोलनांत भूंयगत रावन ताणें अच्युतराव पटवर्धन आनी जयप्रकाश नारायण हांचेवांगडा चळवळीचें फुडारपण केलें. त्याच अदमासाक जयप्रकाश हाचेवांगडा 'आझाद दस्ताखातीर' कांय म्हयले तो नेपाळांत गेलो. थंयसावन येतकच २० मे १९४४ दिसा ताका अटक जावन, पयलीं लाहोराक आनी उपरांत आग्रा हांगा ताका बंदखणींत दवरलो. ११ एप्रिल १९४६ दिसा ताची सुटका जाली. भारताचे फाळणेक ताचो खर विरोध आशिल्लो, तरीय लेगीत १९४७ च्या हिंदू - मूस्लिम दंगलींत ताणें म. गांधी वांगडा शांतताय प्रस्थापित करपाखातीर यत्न केले. काँग्रेस अध्यक्षासयत खंयच्याय पदाधिका-यान स्वतंत्र भारताचो पंतप्रधान जावचो न्हय अशी ताची धारणा आशिल्ली. १९४८ वर्सा काँग्रेसींतले समाजवादी विचारसरणेच्या पंगडाक घेवन तो भायर सरलो. ताणें स्वतंत्र समाजवादी पक्षाचें फुडारपण केलें. हो समाजवादी पक्ष कृषक मजदूर प्रजा पक्षांत विलीन केलो आनी 'प्रजा सोशॅलिस्ट पक्ष' एशें ताका नांव दिलें (१९५२). ह्या पक्षाचो तो महासचिव जालो. पूण तातुंतय ताचे मतभेद जाले आनी १९५५ वर्सा हैदराबादेक ताणें समाजवादी पक्षाची स्थापणूक केली. ह्या पक्षाचो तो अध्यक्ष जालो. १९५६ वर्सा तो 'मॅनकाइंड' ह्या नेमाळ्याचो संपादक जालो. फुडें होच पक्ष ७ जून १९६४ दिसा ' संयुक्त समाजवादी पक्ष' ह्या नांवान प्रजासमाजवादी पक्षांत विलीन जालो. ताचेपयवीं १९६३ त तो फरुखाबाद मतदार संघांतल्यान लोकसभेचेर वेंचून येवन निमाणेमेरेन तो लोकसभेचो सदस्य आशिल्लो. निमाणेमेरेन संसदेंतलो एक मुखेल विरोधी फुडारी म्हणूनच नामना मेळयली. स्वतंत्र्या उपरांतच्या काळांत ताणें शेतक-यांच्यो चळवळी, अंग्रेजी हटाव आंदोलन, जाती तोडो आंदोलन, गोवा मुक्ती चळवळ, हिंदी राश्ट्रभाशेचो पुरस्कार, नेपाळांतलो स्वातंत्र्य संघर्श अशा जायत्या चळवळींचें ताणें फुडारपण केलें.फ्राँटियर्स (१९६३), द कास्ट सिस्टीम (१९६४), इंटरव्हल ड्युअरिंग पलिटिक्स (१९६५), फ्रॅग्मेन्ट्स फ वर्ल्ड माइंड (१९६६), वाल्मीकी और वसिष्ठ, क्रांती के लिये संघटन हे गेरंथ प्रसिद्द आसात. नेमाळ्यांनी उजवाडा आयिल्ल्या ताच्या कांय स्फुटलेखांचे मराठी अणकार श्रीमती इंदुमती केळकर आनी श्रीपाद केळकर हांणी अन्तहीन यात्रा, ललित लेणी (१९७१), दोन हत्यारे सत्ताधा-यांची : भाषा आनी जाति (१९७१) ह्या नांवांनी उजवाडा हाडल्यांत. हालीं ताचे आनीक कांय स्फुटलेख समता आनी समृध्दी (१९७७), भारतीय श्ल्प (१९८१), मार्क्सवाद - समाजवाद (१९८१), अल्प प्रमाणयंत्र (१९८४), नर-नारी (१९८४), शेत - शेतकरी - भूसेना (१९८४), जातिप्रथेचो तुरूंग (१९८४) ह्या शिर्षकांनी मराठींत उजवाडा आयल्यात.

लोहियान अमेरिका, जपान, श्रीलंका, इंडोनेशिया तशेंच जायत्या युरोपीय आनी आफ्रिका देशांची भोंवडी केली. १९५१ वर्सा फ्रँकफुर्ट (जर्मनी) गांगाचे पयले आंतरराश्ट्रीय समाजवादी परिशदेक तो हाजीर आशिल्लो. तशेंच १९५३ च्या रंगून हांगाचे आशियाई समाजवादी परिशदेचें आयोजन केल्लें. पूण ते परिशदेक ताका उपस्थित रावंक मेळ्ळेंना.लोहियावाद: विद्यार्थीदशेंतच लोहियाचेर समाजवादी विचारांचो प्रभाव पडिल्लो. ताचे विचार ताच्या अनुयायांभितर 'लोहियावाद' म्हूण वळखतात. ताचे मुखेल घटक अशे - (१) शासनांत लोकांनी चडांत चड वांटो घेवचो, तेखातीर सत्तेचें विकेंद्रीकरण करून केंद्र, राज्य, जिल्हो आनी गांव ह्या पांवड्यांवयल्या शासनयंत्रणांक स्वतंत्र अधिकार आसूंक जाय. हाकाच ताणें ' चौखंबा राज्य'हें नांव दिलें. (२) अर्थीक क्षेत्रांत, ताणें लघुउद्देग, ताका उपयुक्त अशी यंत्रसामग्री आनी स्वावलंबन हाचेर भरक दिलो. ह्या धोरणाक ताणें 'अल्पप्राण यंत्र' अशें म्हळां. यंत्राक लागून मनीस आळशी आनी एकसुरो जावचो न्हय अशो महात्मा गांधीच्या विचारांचो ताचेर प्रभाव पडिल्लो. (३) लोहियान दादलो - बायल समानतेचो पुरस्कार केलो. तशेंच ताणें आंतरजातीय लग्न, कुटूंब नियोजन आनी हुंडोबंदी ह्या प्रागतिक विचारांचोय ताणें खूब पुरस्कार केलो. (४) स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत इंग्लीश भाशेच्या वर्चस्वाचो नतो कट्टर विरोधक आशिल्लो. तेखातीर ताणें राश्ट्रभास आनी भारतीय भाशेचो सातत्यान नेट धरलो. पूण फुडें इंग्लीश विरोधी आंदोलनांतल्यान दक्षिणेंत हिंदी विरोधांचे आंदोलन उदभवलें. (५) १९६२ उपरांतच्या काळांत लोहियान काँग्रेसाक सत्तेभायरी करपाचें मुखेल ध्येय मानलें. काँग्रेसीक विरोध करपाखातीर दाव्या आनी उजव्या पंगडांतल्या सगळ्यांनी एक जावचें म्हूण ताणें खूब यत्न केले.

लोहियाचें इंग्लीश, हिंदी ह्या भाशांभशेन फ्रेंच, जर्मन ह्यो परकी भाशा तशेंच उर्दू - बंगाली ह्या भारतीय भाशांचेरय प्रभुत्व आशिल्लें. जिवितभर ताणें अन्याय आनी भ्रश्टाचाराआड खर लढो दिलो. ताणें आपले विचार व्याख्यानां, स्फुटलेख आनी ग्रंथ बरोवन मांडले. ताच्या ग्रंथांचो मराठींत अणकार जाला. कांय ग्रंथांच्यो नव्यो आवृत्त्योय आयल्यात. ताचे कांय मुखेल ग्रंथ अशे आसात - मिस्टरी ऑफ सर स्टॅफर्ड क्रिप्स(१९४२). अॅस्पेक्ट्स ऑफ सोशॅलिस्ट पॉलिसी (१९५२), व्हिल फ हिस्ट्री (१९५५), विल- पॉवर अँड अदर रायटिंग्ज (१९५६), गिल्टी मेन ऑफ इंडिया्ज पार्टिशन (१९६०), मार्क्स, गांधी अँड सोशलिझम (१९६२), इंडिया, चायना अँड नर्दर्न. संसदीय लोकशायेंतलो एक जबरदस्त विरोधी फुडारी म्हूण लोहियाचें नांव मानान घेवप जाता. ३० सप्टेंबर १९६७ दिसा दिल्लीच्या विलिंग्डन नर्सिंग होम हॅास्पिटलांत अष्ठीला ग्रंथीची (Prostate Gland) शस्त्रक्रिया ताचेर केली. तेउपरांत कांय दिसांनीच ताका मरण आयलें.