आझाद गोमंतक दल

सुभाषचंद्र बोसच्या ‘ आझाद हिंद फौज ’ हातूंतल्यान स्फूर्त घेवन 1947 वर्सा हे संघटनेची थापणूक जाली. 15 ऑगस्ट 1947 वर्सा भारत स्वतंत्र जालो आनी ब्रिटीश भारत सोडून गेले, तरी गोंय, दमण आनी दीव सोडून वचपाक पोर्तुगेज तयार नासले. 18 जून 1946 दिसा डॉ. राममनोहर लोहिया हाणें गोंयांत कायदेभंगाची सत्याग्रही चळवळ सुरू केली. हे चळवळींत वांटो घेतिल्ल्या कांय तरणाट्यांक दिसलें, शस्त्राचो वापर केलेबगर पोर्तुगेज भारतांतल्यान भायर सरचेनात. देखून, 23 एप्रिल 1947 दिसा फोंडें म्हालांतल्या कुंकळ्यें गांवच्या देवळांत कांय तरणाट्यांनी बसका घेतली.थंय तांणी पोर्तुगेज राजवटी आड सशास्त्र झूज दिवपाक एक संघटना निर्माण करपाचें थारायलें. तेन्नाच आझाद गोमंत दल हे क्रांतिकाराक संघटनेची बुन्याद घडली.

धडधाकट तरणाट्यांचो सशस्त्र पंगड धडोवपाक तांच्या मुखार जायत्यो अडचणी उप्रासल्यो. पूण ह्या सगळ्या गजालींचेर मात करून मे 1954 मेरेन कसलेंय काम करपाची तयारी आशिल्ल्या, चाळीस वावुरप्यांचो एक पंगड तयार केलो. पोर्तुगेज लश्करी शक्तीचो कणो मोडून उडोवचेखातीर कांय येवजणी आंखल्यो. ऑगस्ट 1954 च्या दुसऱ्या सप्तकांत दादरा, नगर हवेलीचेर हल्लो करपाचें थारायलें. 2 ऑगस्ट 1954 दिसा सिल्व्हासा शाराची सुटका केली. ताचे उपरांत आझाद गोमंतक दलाचे वावुरपी परते गोंयांत आयले. गोंयांत येवन तांणी पोर्तुगेजांआड झुजाची तयारी केली. इतलें म्हणसर पोर्तुगेजांनी आपल्या सैन्याचें आधुनिकीकरण केल्लें आनी प्रतिकार करपाची तयारी वाडयल्ली. हो बदल लक्षांत घेवन दल संघटनेन आनीक वावुरपी घेतले आनी तांकां प्रशिक्षण दिवपाखातीर शिबीरां घेतलीं. पुण्याचो कॅप्टन डी. जी. गोळे, दिल्लीचो कर्नल शेर जंग चौधरी ह्या अणभवी लश्करी ऑफिसरांच्या देखरेखीखाल हीं शिबीरां चलतालीं.तांकां आदार दिवपाक आझाद गोमंतक दलाचे मुखेल कार्यकर्ते, प्रभाकर विठ्ठल सिनारी उत्तरेक आनी प्रभाकर त्रिविक्रम वैद्य दक्षिणेक आशिल्ले. स्वयंसेवकांक विंगडविंगड विशयांचे गिन्यान दिवपाचो वावर श्यामराव लाड, झोटिको पी. द. सौझ आनी महाबळेश्वर नायक हांणी व्याख्यानांवरवीं केलो. ह्या व्याख्यानांत खास करून गोंयचें सुटके झूज, भारताचे सुटके झूज आनी समाजवाद अशेतरेचे जायते विशय आस्पावताले. झुजपाचें प्रशिक्षण आंबाली, वजरें, कुडाळ आनी पारघाट वाठारांतल्या रानांत दिताले. तुबकां आनी स्फोटकां वापरपाचें शिक्षण सत्तरींतल्या मोरलें आनी कृष्णापूर रानांनी तशेंच सांगें म्हालांतल्या दूदसागर आनी मोलें वाठारांत दिताले. ऑगस्ट 1956 मेरेन दोनशें चाळीस झुजारी तयार जाले आनी तांकां गोंयांत तशेंच दमणांत वेगवेगळ्या वाठारांनी नेमले. तांचो एकामेकांलागीं संबंद उरचो म्हूण आरोंदें, साताडें, बांदा, वजरें, तेरेखोल, कणकुंबी, कॅसलरॉक, कुमठा हांगा संपर्क केंद्रा चलतालीं. हीं संपर्क केंद्रां यशवंत नागडे,पुरुषोत्तम कवळेकार, सूर्यकांत नायक, रंगा नायक, आत्माराम मयेंकार, कृष्णा मयेंकार, कृष्णराव राणे, टोनी फेर्नांडीस, दत्ताराम देसाय, भिकुभाय पांडे आनी जगन्नाथ त्रिपाठी चलयताले.

डिसेंबर 1954 वर्सा दलाच्या कार्यकर्त्यांनी हल्ले करपाचें थारायलें. तेप्रमाण पोलीस ठाण्याचेर हल्लो करून आर्विल्ल्या शस्त्रांचो सांठो जप्त करपाच्या कामाखातीर दोन वावुरप्यांक नेमले. आर्विल्ल्या शस्त्रांचो वापर करून, पोर्तुगेज सत्ताधाऱ्यांक आझाद गोमंतक दल संघटनेची ताकद दाखोवपाक हे हल्ले धडोवन हाडिल्ले. तेचप्रमाण जानेवारी 1955 ते मे 1955 मेरेन तांणी पोर्तुगेजांच्या आर्विल्ल्या शस्त्रांचेर आनी दारु गुळ्याचेर जायत्यो घुरयो घाल्यो.

कांय मुखेल घुरयो, घुरयांचो वाठार आनी तांचे मुखेली अशे आसातः 1 जानेवारी 1955, बाणस्तारी पोलीस ठाणे – मोहन रानडे; 9 फेब्रुवारी 1955, गुळेली पोलीस ठाणे-कृष्णा मयेंकार आनी कुष्णराव राणे; 11 फेब्रुवारी 1955, अस्नोडा-कानोबा नायक; 12 फेब्रुवारी 1955, काणकोण-दत्ताराम देसाय आनी प्रभाकर वैद्य; 12 मार्च 1955, काणकोण-दत्ताराम देसाय आनी प्रभाकर वैद्य; 12 मार्च 1955, कळंगूट पोलीस ठाणे-यशवंत अगरवाडेकर; 19 फेब्रुवारी 1955, रावण लश्करी ठाणे-प्रभाकर सिनारी; 1 एप्रिल 1955, कुंकळ्ळी पोलीस ठाणे-प्रभाकर वैद्य आनी दत्ताराम देसाय; 17 मे 1955 कालें, पोलीस ठाणे-राजनीकांत केंकरे; 17 मे 1955, हळदोणा पोलीस ठाणे-रामदास चांफडकार आनी शंभू पालकार. ह्या धाडसी हल्ल्यांवरवीं आझाद गोमंतक दल संघटनेक शस्त्रां आनी संबंदीत हेर वस्तू तर मेळ्ळ्योच पूण हाच्यापरसूय व्हड हल्ले करपाचें नैतिक बळगें तांकां मेळ्ळें. ह्या हल्ल्यांनी मेळिल्ल्या अणभवाचो वापर करून आझाद गोमंतक दलान हाचेयपरस व्हड हल्ले करून पोर्तुगेज सरकाराक नाका पुरो केलें. हातूंत मिलीटरी जीपीक उजो घालप, पोर्तुगेज अधिकाऱ्यांक गुळी घालप, सरकारी मालमत्ता नश्ट करप, बाँब फोडप ह्या सारको धाडसी वावर हातांत घेवन आपले परीन सरकारी प्रशासनाक आडखळ हाडपाचो वावर केलो. ह्या वावरांत कुलदीपसिंग, केदार अणवेकार, वसंत चोडणकार, मनोहर पेडणेकार, बाळकृष्ण भोंसले आनी बापू सहकारी हांणी व्हड कामगिरी केली.

दल संघटनेच्या वावुरप्यांच्यो भूंयगत कारवायो बऱ्योच खर आशिल्ल्यान लिश्बोअ आनी पणजेच्या शासनाक गंभीरपणान दखल घेवची पडली. पूण दल संघटनेन हार मानीनासतना गोंयची सुटका जायमेरेन आपलो वावर चालू दवरलो.

• Some of Goa's independence activists, as seen in Goa State Museum
•  
  Anthony D'Souza
•  
  Mark Fernandes
•  
  Alfred Afonso
•  
  Mitra Bir