An lengwistik, oun kriyòl (créole an fransé, creole an annglé, criollo an èspangnòl, crioulo an potidjé) sa roun lanng ki divini nativ annan roun sosyété, men ki ganyen kou rakaba roun pidjinng.
Oun kriyòl sa roun «lanng» (palé natif menm djalèk soulon déba-ya) osi konplègs é osi rich ki ròt lanng nativ. Pakont, oun pidjinng sa roun lanng ki senplifyé, pov é roulativman enstab ki ka sèrvi pou fasilité kouminikasyon-an ant diféran popilasyon-yan. Pidjinng-an ka anmòrfrézé an kriyòl apati di moman ki li sa palé di manyen nativ é pèrmannan pa roun popilasyon. A sa lizaj pèrmannan ki ka anrichi é ka konplègsifyé lanng kriyòl-ya.
Ensi kowabitasyon lengwistik-a di kolon-yan ké yé katib atè Lézanti, Lagwiyann, Lalwizyann épi annan loséyan Endjen-an té bay nésans kriyòl ké lègsik fransé : gwiyannen, lwizyannen é maskaren (bourbonnen). I ka ègzisté patché kriyòl ké baz lègsikal endo-éropéyen, ki osi isou di lanng annglé, potidjé ké néyèrlandé pou sa ki pi répandou, men i ganyen osi ròt ké baz di ròt fanmi di lanng, pa lègzanp kriyòl malé-ya.
Lanng kriyòl-a oben dézignasyon-an di kriyòl pa fika èskliziv atè Lézanti fransé.
Oun kriyòl sa an koumansman roun palé réjyonnal. I ka diféré di roun zilé jouk rounòt san larèl ki prési, trè vivan soulon péryòd-ya, li sa orijinèr di roun anmòrfrézaj di fransé, di annglé, di èspangnòl, di lanng afriken oben di lanng-an di nativ anmériken karayb, menm di ròt lanng di lépòk kolonnyal-a (minoritèr épi konfinen ké èstati di lanng « klandèstin » annan sistenm katibajis ké kolonnyal-a). Kriyòl-a, ki té annan roun pronmyé tan roun pidjinng divini lanng matèrnèl-a di désandan katib-ya é pa lèstansyon di popilasyon-yan di réjyon-an ki konsèrnen. Palò-ya ki anprenté ké lanng di baz, an léfè, té sibi roun ansanm di modifikasyon (fonnétik, sémantik, etc.) ki yé ka bay roun lidantité pròp mé ka lésé yé pafwè roukonnésab pa lokitò-ya di lanng manman-an.
I ka ègzisté plizyò janr di kriyòl. Atè Lézanti fransé, sa mwéyen lengwistik di kouminikasyon ki konstitchwé sokò ké palò di divèrs lorijin men ka posédé roun sentags, roun granmèr ké roun konjigézon asou modèl di lanng di Lafrik di Lwès-a. Atè Laréynyon oben atè zilé Moris, lanpren-yan di sentags-a, granmèr-a ké konjigézon-an di lanng afriken sa an révanch mwen fò ki atè Lézanti fransé.
Kriyòlizasyon-an sa roun dévlopman sosyoétnik ki sa menm bagaj ké dévlopman di pidjinizasyon. Sa dévlopman ka enpliké roun lanng di sipèrèstrat ki ka rouprézanté lanng-an di roun minorité sosyo ékonomikman ki ka donminen, é onmwen roun lanng di sibèstrat ki palé pa roun gran majorité. An léfè, sèrten distengsyon, tankou sosyo étnik ki lengwistik, pa ka diféré dévlopman-yan di kriyòlizasyon ké pidjinizasyon.
Ké baz lègsikal anlman
Ké baz lègsikal annglé
Ké baz lègsikal arab
Ké baz lègsikal èspangnòl
Ké baz lègsikal fransé
Ké baz lègsikal malé
Ké baz lègsikal néyèrlandé
Ké baz lègsikal potidjé
Fransé | Kriyòl aysyen | Kriyòl gwadloupéyen | Kriyòl gwiyannen | Kriyòl mantiniké | Kriyòl rényonnen | Kriyòl morisyen |
---|---|---|---|---|---|---|
moi, je | mwen, map | mwen, an | mo | mwen, man | mwin, moin, mi, amwin, amoin | mo, mwa |
toi, tu | ou/ oumenm | ou, vou | to, ou | ou, wou | ou, twé, toué, atwé, atoué, ti, vou, vi, | to, twa |
il, elle | li/ limenm | i, li | i, li | li, i | li, lu, ali, alu | li |
nous | nou/ noumenm | nou | nou | nou | nou, ni, nu | nou |
vous | nou/ noumenm, zot | zot | zòt | zot | zot, ou, vi et vou (politesse) | zot, ou (politesse) |
eux, ils, elles | yo/ yomenm | yo | yé | yo,bann | Azot, banna, bann-la, zot, zot-toute | zot, bane la |
eau | dlo | dlo, agwé | dilo, d'lo (forme courte) | dlo | dolo, delo, dlo | dilo |
terre | latè | latè | latè(-a) | latè | tèr | later |
boire | bwè | bwè | bwè | bwè, brè | bwar, boir | bwoar |
ciel | syèl | syel | syèl-a | syel | syèl, siel | lesiel |
jour | jou | jou | jou | jou | zour, jour | lizour |
manger | manje | manjé | manjé | manjé | manzé, manjé | manzé |
femme | fanm | fanm | fanm, man, madanm | fanm, madanm, chèr | fanm, madanm | fam, madam |
homme | nonm, monchè, misyé , boug | boug,nonm | boug, mouché, wonm | boug, nonm, misié | boug, bononm, zonm, méssié, missié | zom, misié, bolom, lom, boug |
vouloir | vle | vé | lé | lé | vé, veu, | lé, oulé |
feu | dife | difé | difé | difé | dofé, dfé | difé |
grand | gran | gwan | gran | gran | gran | gran |
nuit | lannwit | lannwit (le t sonore) | lannwit (le t sonore), soukou | lannuit (le t sonore), nwèssè | nwit, nuit (le t sonore), fénoir | lanwit (le t sonore) |
petit | piti, pitit | ti,piti, toupiti | piti, ti, toupiti | ti, piti, ziginot | ti, pti | piti, ti, tipti |
This article uses material from the Wikipedia Kriyòl Gwiyannen article Kriyòl, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Le contenu est disponible sous licence CC BY-SA 4.0 sauf mention contraire. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Kriyòl Gwiyannen (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.