Teŋgu

Ɛyʋ ɛsɩŋa teŋgu lɩm wandamm kadaɣ kidiiliŋ nɔɔ nakʋyʋ yɔɔ kɔyɔ, ɛɛpɩzɩɣ elosi ki-kidiiliŋ lɛɛkʋ nɔɔ. Kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩnɛ lɩm wandamm kadasɩ sɔsɔsɩ naadozo wɛna.

Lɩm wandamm kadasɩ nzɩ, sɩ-hɩla yɔ : Lɩŋgamʋʋ (océan) nɛ teŋgu (mer) nɛ kujomuu (lac). Sɩ-naadozo sɩ-taa payɩ lɛ, lɩŋgamʋʋ tɛ lɩm wandamm kadaɣ kɩlɩna walʋʋ. Ka-wayɩ lɛ, teŋgu tɛ lɩm wandamm kadaɣ tɩŋɩna. Nɛ kaka wayɩ lɛ, kujomuu tɛ lɩm wandamm kadaɣ ñatɩŋ.

Teŋgu lɩm wandamm kadaɣ tɔm ɖɩkɛdɩɣ cɩnɛ. Teŋgunaa taa lɩm nabɩyʋ wɛ salala nɛ lalaa taa lɩm ñɛwɛɛ leleŋ. Kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩnɛ teŋgunaa tɩŋa taa payɩ lɛ Arabii teŋgu lɩm kadaɣ kɩlɩna walanzɩ nɛ cukaŋ pa-nʋmɔʋ taa. Teŋgunaa taa lɩm cukaŋ fɛyɩ kɩmaŋ kɩ-hɔɔlɩŋ tɩŋa taa. Hɔɔlɩŋ nɩɩyɛ limaa pɩkɩlɩ hɔɔlɩŋ lɛɛŋ.

Arabii teŋgu taa lɩm walanzɩ kɛ miiliyɔɔ waa 3,8 km2. Kɩ-hɔɔlʋʋ nakʋyʋ taa lɩm cukaŋ kɛ mɛtɛnaa 5.800. Arabii teŋgu payaɣ ɖɔɖɔ se Oman teŋgu.

Teŋgu kʋnɛ kɩ-wayɩ lɛ, Siini teŋgu tɩŋɩna walanzɩ nɛ cukaŋ pa-nʋmɔʋ taa. Payaɣ Siini teŋgu ɖɔɖɔ se Siini ɛjaɖɛ nɛ hadɛ kiŋ teŋgu. Kɩ-walanzɩ kɛ miiliyɔɔ waa 3,5 km2. Ku-cukaŋ ñɛkɛ mɛtɛnaa 1645 kɩ-hɔɔlʋʋ nakʋyʋ. Kɩ-hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩkɩlɩ liŋguu yɔ, ku-cukaŋ kɛ mɛtɛnaa 5015.

Siini teŋgu wayɩ lɛ, ‘’Sargasses’’ waa teŋgu tɩŋɩna walanzɩ nɛ cukaŋ pa-nʋmɔʋ taa. Kɩ-walanzɩ kɛ miiliyɔɔ waa 3,5 km2. Teŋgu kʋnɛ kɩ-wayɩ lɛ, Meditɛɛranee teŋgu tɩŋɩɣna. Kɩ-walanzɩ kɛ 2 969 000 km2. Ku-cukaŋ kɛ mɛtɛnaa 1 377. Ɛlɛ, kɩ-hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩkɩlɩ liŋguu yɔ, ku-cukaŋ kɛ mɛtɛnaa 4 399. Meditɛɛranee teŋgu taa lɩm lɛɣzɩɣ paa pɩnzɩ mɩnʋʋ nzɩɩ lɛ sɩ-wayɩ.

Meditɛɛranee teŋgu wayɩ lɛ, Wedɛɛlɩ (Weddell) teŋgu tɩŋɩna. Kʋkʋ walanzɩ kɛ 2 800 000 km2.