برج آزادی: اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران

برج آزادی اصلی‌ترین نماد تهران است. این برج در سال ۱۳۴۹ هجری خورشیدی، توسط حسین امانت، معمار ایرانی، طراحی و تحت مدیریت محمد پورفتحی ساخته شد. برج آزادی، به عنوان نماد «ایرانِ مدرن» و برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در میانه یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران به نام میدان شهیاد سابق و آزادی کنونی طراحی و ساخته شد.

برج آزادی
نام‌های پیشین	برج شهیاد
اطلاعات کلی
موقعیت	تهران, ایران
گشایش	۲۶ مهر ۱۳۵۰
مالک	بنیاد فرهنگی هنری رودکی
بلندی
سقف	۴۵ متر (۱۴۸ فوت)
طراحی و ساخت
معمار	حسین امانت
مهندس سازه	آروپ
پیمانکار اصلی	شرکت مپ
وبگاه
azadi-tower.ir
منابع
۲۶ اسفند ۱۳۵۳ (افتتاح ۲۴ مهر ۱۳۵۰)

معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در فضای زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد. این بنا در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۱۰۰۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

 

 

در سال ۱۳۴۵ هجری خورشیدی مسابقه طرح یک نمادِ شناسایی ایران میان معماران ایرانی با عنوان مسابقه طرح ساختمان شهیاد آریامهر توسط شورای مرکزی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله گذاشته شد و در پایان طرح حسین امانت، بیست و چهار ساله و دانش‌آموخته دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران برنده و برای ساخت برگزیده شد. عملیات ساخت برج شهیاد در یازدهم آبان ۱۳۴۸ هجری خورشیدی آغاز گردید و پس از بیست و هشت ماه کار، در ۲۴ مهرماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره‌برداری رسید.

در جشن گشایش این برج محمدرضا پهلوی و همسرش فرح پهلوی و همچنین سه هزار مهمان داخلی و خارجی شامل روسای کشورهای خارجی، سفرای خارجی مقیم تهران، روسای دانشگاه‌های کشور، مقامات لشکری و کشوری و خبرنگاران حضور داشتند و از منشور حقوق بشر کوروش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی) برای نخستین بار در این مکان پرده‌برداری کردند. نگاره یادبود (برج) شهیاد آریامهر در پشت اسکناس ۲۰۰ ریالی دوران محمدرضا پهلوی بود که گروهی از روحانیان پس از چاپ این اسکناس ستاره‌های در کنار یادبود شهیاد آریامهر را به ستاره داوود که شبیه به ستاره پرچم اسراییل است نسبت دادند که در پایان سبب تغییری در ستاره پشت اسکناس شد.

در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۰ امضای یک صورت جلسه و در طی روندی اداری، مدیریت برج شهیاد به وزارت فرهنگ و هنر تحویل داده شد؛ برخلاف آن چه که در خبرها آمده یا در سایت بنیاد رودکی نوشته شده است که شاه یا همسرش در این فرایند حضور نداشته‌اند.

پس از انقلاب ۱۳۵۷

 

در دوران انقلاب ۱۳۵۷ اجتماعاتی در این میدان برپا می‌شد و پس از پیروزی انقلاب نیز برنامه پیشواز از سید روح‌الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام و نام آن نیز از میدان شهیاد به میدان آزادی دگرگون شد.

در هفته‌های پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم ایران، به ویژه در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۸ میدان آزادی محل گردهمایی‌های میلیون ها نفر از معترضان به نتایج انتخابات بوده‌است و دوباره شعارهایی بر روی پایه‌های برج درج گردید.

بر پایه نظرسنجی‌های انجام شده، بیش‌ترِ شهروندان تهرانی، برج آزادی را به عنوان نماد شهر تهران معرفی کرده‌اند.

از سال ۱۳۹۲ با آشکار شدن وضعیت تخریبی نگران‌کننده برج آزادی هر یک از ارگان‌های درگیر، مسئولیت را به دیگری واگذار می‌کنند و همچنان برج آزادی در انتظار متولی است. به تازگی هم منظر بصری برج آزادی با ساختن مسجدی در نمای شمال غربی آن مخدوش شده‌است و با وجود ثبت ملی این اثر در میراث فرهنگی، هنوز حریم آن مصوب نشده‌است.

در آبان ماه ۱۳۹۶، در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی، این برج به عنوان نماد ایران و نماد سیاسی این کشور، به‌کار رفت که مورد نقد رسانه‌های درون ایران، قرار گرفت.

 

پس از آیین توپ در کردنِ تحویل سال ۱۴۰۰ در کنار برج آزادی، که دست کم، از دوران قاجار، به دور از بناهای تاریخی ایران، انجام می‌شده‌است، در امتداد جایی که توپ‌ها مستقر بودند، ترک‌هایی در برج، پدید آمد. این کار، توسط لشکر ۲۳ نیروی زمینی و دژبان کل ارتش جمهوری اسلامی با همکاری شهرداری تهران انجام شد و مدیر اجرایی برج، از آن، اظهار بی‌اطلاعی کرد. زهرا نژادبهرام از شورای شهر تهران، در دوم فروردین ۱۴۰۰، در واکنش به انتقادهای این رویداد، ادعا کرد که شلیک توپ کنار برج، با تأیید سازمان میراث فرهنگی ایران و فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی انجام شده‌است. یک نمایندهٔ مجلس ایران نیز این کار ارتش جمهوری اسلامی را «تعجب‌برانگیز» دانست.

در ۹ تیر ۱۴۰۲ مهدی صادقی جوان ۲۵ سالۀ کُرد اهل ایلام و زندانی سیاسی که ۲۰ مهر ۱۴۰۱ در جریان اعتراضات مردم ایلام دستگیر شده و در بهمن ۱۴۰۱ به شش ماه حبس و ۷۴ ضربه شلاق و دو سال ممنوعیت خروج از کشور محکوم شده و به تازگی از زندان آزاد شده بود، با مصرف دارو در کنار برج آزادی تهران به زندگی خود پایان داد.

برج

معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنا دربرگیرندهٔ چهار طبقه، چهار آسانسور، دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین برج شهیاد چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و دیگر فضاهای کاربردی قرار دارد. امروزه گالری و سالن نمایش در این برج وجود دارد. طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است. گفته می‌شود در ساخت برج شهیاد چهل و شش هزار قطعه سنگ بریده، پرداخت شده و به کار رفته‌است.

حسین امانت می‌گوید: این بنا به گذشته‌های درخشان تاریخ ایران نظر دارد؛ به دورانی که ایران در ادبیات، هنر، معماری، صنایع دستی، علوم مختلف و چیزهای دیگر سرآمد بود. من می‌خواستم جمع‌بندی خود از این‌ها را در برج شهیاد ارائه کنم تا اگر کسی از خارج وارد ایران می‌شود یا حتی مردم ایران بدانند که این اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط است.

«معماری ایران، بزرگ‌ترین منبع الهام من است. هر کاری می‌کنم و در هر طرح من یک علامتی از این معماری بسیار غنی که در دنیا بی‌نظیر است، پیدا می‌شود.» حسین امانت در گفت‌وگو با ایران‌وایر در ۵ آوریل ۲۰۲۱

در این بنا، خطوط موازی و کشیده پایه‌ها یادآور سبک معماری هخامنشی، قوس اصلیِ میان برج، نمادی از طاق کسری که مربوط به دوره ساسانی ست و قوس بالایی آن که یک قوس شکسته‌است، از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ایران الهام گرفته‌است. رسمی سازیهایی که بین این دو قوس را پر می‌کنند، بسیار ایرانی است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌ام. در واقع تکنیکِ گنبدسازی در ایران بسیار جالب است و شما در هر مسجدی، چیز تازه‌ای می‌بینید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعدهٔ مربع بنا، وارد دایره گنبد شده‌اند و این کار را با کمک رسمی‌بندی‌ها و مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبا انجام داده‌اند. در برج شهیاد هم همین کار انجام شده‌است. هندسهٔ بنا یک هندسهٔ مربع مستطیل است که از روی چهارپایهٔ خود می‌چرخد، شانزده ضلعی می‌شود و در آخر به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. این گنبد «تنها از داخل برج قابل مشاهده‌است.»

 

 

«دو طبقهٔ داخل برج، یکی بالای قوسِ طاق اصلی و دیگری زیر گنبد است که با آسانسور قابل دسترسی‌است. طبقهٔ بالا به عنوان نمایشگاه طراحی و با گنبدی از بتن سفید پوشیده شده‌است. در این گنبد، مُقرنس ایرانی به شیوهٔ تازه‌ای اجرا شده و ارتفاع آن از بام شهیاد بیرون زده، دیده می‌شود و با کاشیهای فیروزه‌ای و معرق ایرانی پوشیده شده‌است. مصرف بتن سفید در این قسمت و در سالن پذیرایی آن، در آن زمان کار نویی در ایران بود.»

این بنا سنگ‌هایی دارد که در قسمت پایین برج ۳٫۲ متر طول و ۱٫۶ متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشان است. این سنگ‌ها با بتن و آهن ضدزنگ به هم چسبیده‌اند و پشت آن‌ها نیز سطح خشنی وجود دارد تا روی آن نلغزند؛ و هر سنگ کنار سنگ دیگر، با یک ماده قابل انعطاف و شبیه به لاستیک با نام درزگیر انعطاف پذیر، بندکشی شده‌است. استفاده از موادی غیر از این باعث شکسته‌شدن سنگ‌ها می‌شود؛ زیرا «در گرمای تابستان و سرمای زمستان سنگ‌ها و بتن زیر آن‌ها دائماً در حال منبسط و منقبض شدن هستند.»

فضای درونی برج

 

 

نقش‌های داخلی برج، تلفیقی از سنت و مدرنیسم است به خصوص سقف طبقه دوم. در ورودی برج، هریک از لنگه‌های سنگی درها، حدود ۵/۳ تن وزن دارد. جنس این سنگ‌ها از گرانیت است. برج ۲ آسانسور دارد که از دیواره‌های برج بالا می‌روند. آسانسور اول دو طبقه را طی می‌کند و به سقف سیمانی می‌رسد سپس از آسانسور دوم استفاده می‌شود. هیچ‌یک از سقف‌ها بسته نیستند و همه آن‌ها به فضای بالاتر راه می‌یابند.

میدان

 

به گفته حسین امانت: «نقوشی که در میدان هست و باغچه‌ها و گل‌کاری‌ها را شکل می‌دهد، از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان الهام گرفته شده؛ منتها هندسه دایره گنبد تبدیل به بیضی شده‌است. روابط لگاریتمی جالبی در هندسه و ابعاد گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هست که دانش عمیق ریاضی معماران ایران در دوره‌های گذشته را نشان می‌دهد.»

«طرح آب‌نما و فواره‌ها هم ملهم از باغ‌های ایرانی است. همین‌طور شیب میدان با دقت و به منظور خاصی طراحی شده، حد ارتفاع برج آزادی ۴۵ متر است؛ چون نزدیک فرودگاه مهرآباد قرار گرفته و نمی‌شود بلندتر از این ساخت؛ ولی من می‌خواستم وقتی به بنا نزدیک می‌شوید به طرف بالا بروید، در حالی که بالا بردن بنا ممکن نبود. ما برای این که مشکل ارتفاع را حل کنیم، یک سرازیری در میدان به‌وجود آوردیم؛ یعنی شما از طرف فرودگاه که وارد میدان می‌شوید به شکل سرازیر به برج نزدیک می‌شوید و می‌رسید به آن آب‌نمای دایره شکل و وقتی به بنا نزدیک می‌شوید، دوباره بالا می‌آیید. زمین زیر برج کاملاً صاف است. این صافی و آن شیب میدان وقتی به هم می‌رسند، خط‌های قوسی جالبی را ایجاد می‌کنند.»

حسین امانت در فروردین ۱۴۰۰ از بی‌توجهی شدید به این بنا گفت و اعلام داشت که «از این بنا برای تبلیغات و موارد مختلف استفاده می‌کنند ولی هیچ‌کس دنبال نگهداری‌اش نیست. اشکالات پر شماری نیز در عدم رسیدگی به بنا هست که نشان‌گر بی‌توجهی کسانی است که مسئول نگهداری این ساختمان‌اند». همچنین وی از سوراخ‌کاری‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ در برج، انتقاد کرد و آنان را باعث آسیب به ساختار بنا، دانست. او از افزودن آگراف و لوله‌های سیم‌کشی با مته‌کاری در برج، در دوران پس از انقلاب ۱۳۵۷ نیز آگاهی داد. همچنین در مورد مشکلات وابسته به آب‌یاری اطراف برج، وی اعلام داشت که قیرگونی زیرساختی سازه، در هنگام کارهای عمرانی پس از انقلاب در محیط، آسیب دیده‌است و باعث از بین رفتن ایمنی در برابر آب شده‌است. به شکل کلی، امانت از بسیاری از پروژه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ در برج آزادی، انتقاد کرده‌است.

 

 

برخی از انتقادهای امانت، توسط رسانه‌های دیگر، تأیید شده‌اند. همانند مشکل ایمنی برابر آب؛ به گزارش رادیو فردا در سال ۱۴۰۰، در این دوره، انتقادهای بسیاری از روش نگهداری این سازه، وجود داشته‌است. همانند روش آبیاری چمن پیرامون سازه و میدان که با رسیدگی نشدن به نفوذ آب به درون سازه، بخش‌هایی از آن را دچار نم‌زدگی، شوره و ریزش کرد.

در بخش زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد از جمله موزه ای با امکانات بسیار پیشرفته و بخش‌های متنوع سمعی و بصری در عمق ۱۵ متری ضلع شمال برج آزادی با عنوان موزه ششم بهمن (روز همه پرسی انقلاب سفید) در سال ۱۳۵۳ افتتاح شد و دولت می‌خواست با ساخت این موزه، به زعم خود، دستاوردهای ناشی از انقلاب سفید را معرفی کند.

 

 

تصویر برج شهیاد در پشت واپسین نسخهٔ اسکناس ۲۰۰ ریالی زمان محمدرضا شاه پهلوی با نوشته شهیاد آریامهر

نماد تهران و ایران مدرن

«برج آزادی» یا «برج شهیاد»، در سال ۱۳۴۹ به عنوان نماد «ایران مدرن» ساخته شد. در طول دهه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷، از سوی نظام جمهوری اسلامی تلاش‌هایی شد که این بنا، از ذهن همگان به عنوان نماد تهران از دوران پهلوی، پاک شود و بناهای دیگری همانند برج میلاد، جای آن را بگیرند. با این حال، در واپسین سال‌های دههٔ ۱۳۹۰، بر پایهٔ نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، بیشتر مردم تهران، این برج را نماد تهران، دانسته‌اند. بنا بر گزارشی در سال ۲۰۲۱ م، این برج، هنوز از مهم‌ترین نمادهای بازشناسی کشور ایران و کلان‌شهر تهران در سطح بین‌المللی به‌شمار رفته‌است.

• وبگاه رسمی حسین امانت
• میدان آزادی از دید ماهواره
• از شهیاد تا آزادی در یوتیوب، مستند کوتاهی از بی‌بی‌سی فارسی