Xalbador: Euskal bertsolari eta idazlea

Bertsolari liriko eta poetikoa, seriostasuna eta malenkonia ordezkatu izan zituen anitzetan; bizitza, familia, baserria, fedea eta natura izan zituen bertsoetako gai. Mattinekin batera, Ipar eta Hego Euskal Herriko bertsozaleak elkartu zituen. Ezin bertzean (1969) eta Odolaren mintzoa (1976) bertso bildumak eman zituen argitara. Zorigaitzez, 1976ko azaroaren 7an Urepele bere jaioterrian eskaini zitzaion omenaldi-egunean bihotzekoak jota hil zen. Euskaltzain ohorezko izendatu zuten 1977an.

Xalbador
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Fernando Aire Etxart, Ferdinand Aire
Jaiotza	Urepele, 1920ko ekainaren 19a
Herrialdea	Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Heriotza	Urepele, 1976ko azaroaren 7a (56 urte)
Familia
Ezkontidea(k)	Leoni Etxebarren
Seme-alabak	ikusi Mixel Aire Henriette Aire
Hezkuntza
Hizkuntzak	euskara frantsesa gaztelania
Jarduerak
Jarduerak	bertsolaria eta idazlea
Parte-hartzailea 1965eko Bertsolari Txapelketa Nagusia 1960ko Bertsolari Txapelketa Nagusia
Izengoitia(k)	Xalbador

Bere garaiko bertsolari txapelketa eta sariketa gehien-gehienetan parte hartu zuen. 1946tik 1960ra bitartean, Hego Euskal Herriko bertso-saioetako asko irabazi zituen. 1960ko Bertsolari Txapelketa Nagusian hirugarren izan zen; 1962 eta 1965ekoetan, hirugarren; eta 1967koan, bigarren. Azken urte horretan, txapelketa horren historian izan den gertakari ospetsuenetako baten protagonista izan zen, gainera.

1967ko Bertsolari Txapelketa Nagusian parte hartu zuen, eta bigarren amaitu zuen. Hala ere, txapelketako protagonista nagusia izan zen; berak nahi gabe, baina. Bertsolari Txapelketa Nagusien historiako —baita bertsolaritzaren historia osoko ere— gertaera aipatuenetako bat da.

Behin ikus-entzuleak aulkietan eseri eta epaileak mahaian jarri ondoren, Alfonso Irigoienek epaimahaikideen erabakien emaitza irakurri zuen: Xalbador bertsolaria, Uztapiderekin batera, txapelaren atzetik lehiatzeko azken fasera iragan zela.

Une hartan, ikus-entzuleen oihu eta txistuek Anoeta pilotalekuko giroa minutu erdiz gaiztotu zuten. Jada desadostasun adierazpenak apaltzen zihoazelarik, berriz ere entzun ziren txalo zaparradekin nahasitako txistuak eta zalaparta. Uztapide eta Xalbador bertsolariak, mikrofonoen aurrean, isilik ziren. Ikuslegoa bitan banaturik zegoen: txistuek txaloak isilarazten zituztela zirudienean, Xalbadorren aldekoak zutik jarri eta beren bertsolariari txalo egin zioten. Epaimahaiko kide batek bertsolariei saioa hasteko eskatu zien, baina biek ala biek isilik iraun zuten aldi batez. Azkenean, Uztapidek, oihu eta uluen erdian, aurkezpen bertsoa bota zuen.

Ondoren Xalbadorren txanda iritsi zen, baina hark bere saioa hasterako txistu nahiz txalo ugari entzun ziren, atzera. Azkenean, ikus-entzuleen hotsa baretu zen, eta urepeldarrak bertso gogoangarri eta hunkigarri honi ekin zion:

 

«Zuek ezpazerate kontentu, errua ez daukat ez nik» esaldira heltzean, bat-bateko txaloaldia sekulakoa izan zen, bertsolariaren jarduna eten zuen puska batean, azken bi lerroak bota baino lehen. Bertso horrekin, Xalbadorrek ikus-entzuleen arteko bi muturrak elkartzea lortu zuen. Bere jatorrizko behe-nafarrera alde batera utzita, entzule gehienen euskalkian —gipuzkeraz— moldatu zuen bertso hori, eta horrela haien bihotzetara heltzea lortu.

 

Xalbadorren bertso horren ostean, entzuleek haserrea eta desadostasuna epaimahaiaren erabakiagatik izan zela ikusarazi nahi izan zuten. Gertakari hartatik aurrera, Xalbadorren aldeko maitasun erakustaldiak areagotu egin ziren. Gainera, epaileei beren haserrea erakusteko aukera ez zuten alferrik galdu: epaimahaiko kide bat zutitu zen batean, ikusleek gogor txistukatu zuten, eta txistualdi hura epaimahaiko kidea pilotalekuko pasabidetik zehar bozkagunera zihoan denbora guztian luzatu zen. Gertakari haren ondoren lehiaketa gorabeherarik gabe joan zen.

Egiaz, baina, Xalbadorri jo zitzaizkion txistuekin, epaimahaia ez zen ausartu hari txapela ematera. Bertsolariek eta bertsozaleek askotan aipatu izan dute geroztik egun hartan Urepeleko artzainarekin egindako bidegabekeria. 1968ko otsailean antolatu zen sariketan, ordea, Basarriren eta Xalbadorren artean banatu zen ehun mila pezetako lehen saria.

Gipuzkoarrek txistukatu zuten Anoeta pilotalekuan, Gipuzkoan gelditu zen nehoiz nafar batek hurbilen izandako Euskal Herriko txapela; nafarra izanik ere, gipuzkeraz kantatu behar izan zuen. Ordu arte bezala geroan ere, Gipuzkoan egin zuen saiorik gehien. Eta hil ondoan, gipuzkoarrek altxatu dute Xalbador aldareetara.

Bertsoa

• Ezin bertzean (1969, Auspoa)
• Herria gogoan (1981, Auspoa)
• Odolaren mintzoa (1976, Auspoa)

 

 

 

Xalbadorren omenez, Xabier Letek Xalbadorren heriotzean abesti ezaguna apailatu zuen, «Urepeleko artzaina»ri eskainia. Erramun Martikorenak kanta horrekin egindako bertsioa ere oso ospetsua da.

Hauek dira abestiaren koroaren hitzak:

2014ko abenduan Xalbador, izana eta izena dokumentala estreinatu zen, Eneko Dorronsorok zuzendua, eta bertan Xalbadorren bizitza kontatzen eta gogora ekartzen dute haren lau seme-alabek.

Donostian, haren izena daraman kale bat dago, Antiguako Benta Berri auzoan.

 

• Xalbadorren heriotzean

• Bidasoan gora liburua

• «Fernando Aire», Literaturaren Zubitegia.
• Bidegileak bilduma; Xalbador.
• Xalbador bertsoak, zuzenean berak abestuak, Youtube.com webgunean.
• Mattin eta Xalbador, bertsoak abestuz, Youtube.com webgunean.
• 1967ko txapelketako finaleko irudiak eta audioa., Youtube.com webgunean.
• Ferrando Aire Xalbador: "Odolaren Mintzoa": http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/auspoa/67691.pdf