Erromintxel: Hizkuntza

Erromintxela ez da hizkuntza, ez eta dialektoa ere: pagadolektoa da, «hizkuntza apurtua», euskara eta erromaniera batzen dituena. Hiztegi arloan jatorrizko erromani hizkuntzaren lexikoa gordetzen du hein handi batean, baina gramatikaren arloan erromanieraren ezaugarriak galdu eta euskararenak hartu ditu. Hortaz, erromintxelak erromanieraren hiztegia eta euskararen gramatika uztartzen ditu.

Egaxu da buhameak ez direnei deitzeko darabilten izena. Kalo kulturako ijitoei, aldiz, hankagorri deitzeko ohitura dute. Agian erromintxelen talde-sentimenduaren froga da hori.

XV. mendean Europako iparraldetik etorri eta Lapurdiko kostaldean, Zuberoako mendi inguruetan, Nafarroa Garaian, Gipuzkoan eta Bizkaian bizirik dirauen talde etniko baten mintzaira da erromintxela.

Erromaniera eta euskara batzetik sortutako mintzoa da erromintxela, Euskal Herriko buhame edo ijitoek hitz egin izan dutena. Oso gutxi ikertu da: Resurreccion Maria Azkuek bere hiztegian erromintxelezko hitz gutxi batzuk jaso bazituen ere, Josune Muñoz filologoa izan da lehena euskararen eta erromanieraren nahastura hori sakon ikertzen, eta bostehun hitz inguru biltzea lortu du.

Hizkuntzalariek diotenez, erromintxela pagodolekto edo broken spoke bat da, hau da, erromani hizkuntzaren dialekto baten eta bertako hizkuntzaren artean sortutako nahasketa. Morfologia eta gramatika euskararenak ditu, aditzak barne, eta tokian tokiko euskalkiaren ezaugarriak: bizkaitarrek bizkaierakoak, lapurtarrek lapurterakoak... Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da, eta, horregatik, euskaldunoi ulergaitza egiten zaigu. Bere garaian, horixe zen, izan ere, erromintxelaren helburua: egaxuek, euskaldunek, ulertuko ez zuten hizkera izatea.

Euskal Herrian barna 500 erromintxel inguru omen daude. Askok badakite kaloa, gaztelania edo euskara ere, eta hiruretan hitz egiteko gai denik ere bada. Etxeberria deitura oso ohikoa da haien artean. Hegoaldean hiztun gehienak laurogei urtetik gorakoak dira, eta gazteagoek ulertu bai, baina ez dute hitz egiten. Iparraldean, oraindik ere, erromintxela eguneroko hizkuntza da hiru belaunaldiko buhame familia batzuetan.

Erromintxelari gehienbat erromintxela esaten diote erdaretan ere. Badira bakanago erabiltzen diren beste sinonimo batzuk:

• Ingelesez: Basque calo (Euskal Herriko kaloa)
• Gaztelaniaz: caló vasco (Euskal Herriko kaloa)
• Frantsesez: euskado-romani

Erromintxela hitzaren etimologia ezezaguna da guztiz, oso hitz berria delako eta hiztunek ere ez zutelako erabiltzen. Lehen, erromintxelez aritzen zirenei ijito, ungriano edo buhame deitzen zitzaien. Baliteke *errom (Rrom-en euskal egokitzapena) eta mintzaira hitzen batura izatea.

• 1885ean hasi ziren mintzaera honen ikerketak. Garai horretan, Justin Cénac-Moncautek zenbait hiztun topatu zituen Ipar Euskal Herrian.
• Victor de Rochas soziologo frantziarrak azaldu zuen, Les parias de France et d'Espagne, cagots et bohémiens liburuan (1876), Ipar Euskal Herrian bizi ziren buhameak ez zirela frantsesez aritzen, euskaraz baizik.
• Resurreccion Maria Azkueren Diccionario Vasco-Español-Francés lanean (1905) erromintxelezko hitz batzuk ageri dira. Horietako gehienek delinkuentziarekin zerikusia dute: xorkatu (lapurtu), txuri (labana), txor (lapur) eta gisa horretakoak.
• 1906an Jean Baptiste Daranatzek Eskualdun Ona egunkarian hiztegi bat argitaratu zuen.
• 1921ean, Berraondok eta Oiarbidek azterketa sakona egin zuten.
• 1926an Pierre Lhandek, Resurreccion Maria Azkuek hogei urte lehenago egin zuen moduan, erromintxelezko hitz batzuk eman zituen bere hiztegian.
• 1986an Federico Krutwigek erromintxelaren morfologia azaldu zuen Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian argitaratutako «Los gitanos vascos» artikulu laburrean.

XX. mendearen bukaeran, erromintxel herriaren historiari, bizimoduari eta hizkuntzari buruzko ikerketa-proiektu bat jarri zen abian, Kale Dor Kayiko gobernuz kanpoko erakundeak bultzatuta eta Euskaltzaindiaren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen diru-laguntzarekin. Egitasmo horren barruan, Josune Muñoz izan da hizkuntza sakonki ikertu duen lehen euskalaria, Elias Lopez de Mungia historialariaren laguntzarekin.

Erromaniera bultzatu eta sustatzeko lan egiten duen erakundea da Kale Dor Kayiko. Bertako kideek 1990eko hamarkadan oraindino erromintxelez aritzen zenik bazela jakin zuten Alizia Stürtzeren Agotak, juduak eta ijitoak Euskal Herrian liburuaren bidez. Erakundearen helburua Nafarroa Garaian eta Ipar Euskal Herrian erromintxelak duen egoera aztertzea da.

Adituen iritziz, erromani hizkuntzaren eta euskararen arteko harremanetik sortua da erromintxela, kalo hizkuntza erromaniaren eta gaztelaniaren harremanetik sortua den bezala. Josune Muñoz filologoaren ustez, nahiz eta erabat frogatu gabe dagoen, erromintxelek erromanieraren kalderash dialektoa ekarri zuten, eta erromintxela kalderasharen eta euskararen nahastetik sortu bide zen. Hortaz, ez da kalotik eratorria, nahiz eta gaur egun kalozko eta euskarazko hitz batzuk ere erabiltzen dituen. Morfologia eta sintaxia euskararenak ditu. Aditzak ere euskararenak dira, eta tokian tokiko euskalkiaren ezaugarriak hartu izan ditu: Bizkaian mendebaldekoak, Lapurdin lapurterazkoak... Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da. Josune Muñozek bostehun hitzeko hiztegia osatzea lortu du.

Mintzaira ulertezina da bai euskaldunentzat bai kalo hiztunentzat. Hala ere, kaloaren erro bera duenez, zenbait hitz antzekoak dira. Hona hemen adibide batzuk:

Fonologia

Egun, ez dago hizkuntzaren deskribapen fonologikoa erakusten duen paradigmarik. Beraz, ezin da jakin zein den grafemen balio fonetiko zehatza edo euskarazko fonemekin elkarrekikotasunik duten.

Morfologia

Erromintxelaren ezaugarri morfologikoen adibideak:

Aditz sorrera

Aditz gehienak erromanierazko erroari euskarazko -tu atzizkia erantsita sortuak dira. Hona hemen adibide batzuk:

Erromintxelezko aditzak bat datoz tokian tokiko euskalkian aurkitzen ditugun aditz-formekin.

Ezezko perpausa na/nagi (erromanieraz na/níči; euskaraz ez/ezetz) da. Euskarazko "bai" adierazteko, ua (erromanieraz va) erabiltzen da.

Izenak

Gehienetan, erromanierazko erroari euskarazko atzizkiak erantsita eratzen dira.

Zenbakiak

Hona hemen erromintxelezko zenbakien zerrenda

Adjektibo eta adberbioak

Erromintxelezko adjektiboak eta adberbioak erromanierazko errotik ekarriak izan ohi dira:

Izenordainak

Erromintxelezko izenordainak bi hizkuntzetatik —euskaratik eta erromanieratik— datoz:

Adibideak

Lerroarteko bertsioa duten adibideak:

1. khereko ogaxoa
2. khere-ko ogaxo-a
3. etxekojauna

1. hiretzat goli kherautzen dinat
2. hire-tzat goli kerau-tzen d-i-na-t
3. hiretzat abesten dinat

Beste adibide batzuk:

• Erromintxelez: kuti zarrak upre!
• Euskaraz: gora begira ezak!

• Erromintxelez: xaua, goli keau zak, mol buterrago ajinen duk
• Euskaraz: mutila, kanta ezak, ardo gehiago izanen duk

• Erromintxelez: txaia, brastando keau zak!
• Euskaraz: mutila, azkar korrika egizak!

• Erromintxelez: txipa nola duzu?
• Euskaraz: nola duzu izena?

• Erromintxelez: masak eta barkitxuak panguan daoz
• Euskaraz: ardiak eta arkumeak larrean daude

• Erromintxelez: nire kera zurearen palian dao, hemendik obetoao dikatuko duzu
• Euskaraz: nire etxea zurearen ondoan dago, hemendik hobeto ikusiko duzu

Hego Euskal Herrian egun 500 erromintxel hiztun inguru daude, hau da, erroldatutako 21.000 erromanien % 2 ; Ipar Euskal Herrian, berriz, bostehunen bat. Baina gutxiago dira erraz aritzen direnak. Hego Euskal Herriko hiztun gehienak 80 urtetik gorakoak dira eta batzuek gaztelaniaz, euskaraz eta kaloz ere erraz egiten dute. Adin ertainekoak elebidun pasiboak izan ohi dira. Gazteak, berriz, euskaraz edo gaztelaniaz baino ez dira mintzo. Ipar Euskal Herrian, aldiz, belaunaldi arteko transmisioak segitzen du oraindik ere.

Badirudi euskal jatorriko buhameen artean erromintxel-hiztunen portzentajea aipatutakoa baino handiagoa dela, XX. mendeko industrializazioan kalo hiztun askok migratu baitzuen Hego Euskal Herrira.

Erromintxela sortu zuten buhameak XV. mendean Europako iparraldetik Euskal Herrira migratutako kalderash hiztunak ziren. Muñozen eta Lopez de Mungiaren ustetan, euskararen eta erromanieraren arteko antzekotasun morfologikoak eta fonologikoak asko erraztu zuen buhameen mintzairak euskararen morfologia hartzea.

Taldea laster integratu zen Euskal Herrian, tokian tokiko euskalkiak erabiliz, euskal herritar emakumeen eskubideak bereganatuz, eta bertsolaritzan eta pilotan ere arituz. Agian, Europan jasandako jazarpenetik ihes egitearren erabaki zuten askok Euskal Herrian geratzea. Nafarroa Garaian, XVI. mendean, hauek izan ziren aipaturiko lehendabiziko abizenak: Bustamante, Hernández, Aragonés, Zamora, Malla, Heredia, Cortés, Campo, Ribera, Iturbide, Gaiferos, García, Navarro, Moyno edo Moreno... Baina hurrengo mendeetan Barrutia, Etxeberria edo Agirretarrak agertu ziren. Hala ere, Euskal Herrian ere jasan zuten jazarpena. Adibidez, 1549an Tuteran bildutako Nafarroako Gorteek erresuman sartzea galarazi zieten ehun zigorradaren mehatxupean. Bi urte geroago, Iruñean bildu eta zigorra zehaztu zuten: 14 eta 60 urte artekoak izan behar zuten. 1602an Nafarroako Gorteek lege berri bat atera zuten «erromes» guztiak atxilotzeko eta sei urteko galera zigorra ezartzeko.

XVIII. mendean, jarrera aldatu eta buhameak gizarteratzea izan zen helburu berria. Adibidez, Nafarroako Gorteek 1780-1781 artean ateratako 23. Legeak dei egiten zien agintariei «haientzako kokaleku eta lanbide eta bizimodu onestak» bila zitzaten.

Erromintxelek beren burua buhametzat hartzen badute ere, kalo ijitoetatik bereizi izan dira eta xangogorri edo hankagorri izenak erabili izan dituzte haiei deitzeko.

Euskal idazle batzuek erromintxela erabili izan dute sorkuntza literarioan. Jon Mirandek Poemak 1950-1966 antologian jasotako Kama-goli poema esate baterako, Mikel Markezek Kantu erotikoak diskorako musikatu zuena. Koldo Izagirreren Metxa esaten dioten Agirretar baten ibili herrenak eta Agirre Zaharraren kartzelaldi berriak eleberrietan, pertsonaia batzuek erromintxelezko hitzak erabiltzen dituzte.

• Buhameak
• Kaskarotak
• Euskal Herriko hizkuntzak
• Euskaldunak
• Euskalkiak

• (Gaztelaniaz) Kale dor Kayiko elkartea
• (Gaztelaniaz) Erromintxelaren azterketa soziolinguistikoa
• El Paisen argitaratutako artikulua.
• Josune Muñozi elkarrizketa Bilbo Hiriako Berbaz irratsaioan
• Lore Agirrezabalen errepotajea Argian.