Ρώσοι Ολιγάρχες: Μετασοβιετικοί μεγάλοι επιχειρηματίες

Με τη διάλυση του σοβιετικού κράτους πολλά κρατικά περιουσιακά στοιχεία πέρασαν μέσω άτυπων συμφωνιών σε ισχυρούς πρώην αξιωματούχους της ΕΣΣΔ (κυρίως στη Ρωσία και την Ουκρανία), οι οποίοι μεταβλήθηκαν σε επιχειρηματίες.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Ο ιστορικός Έντουαρντ Λ. Κίναν έχει κάνει μια σύγκριση μεταξύ του σημερινού ρωσικού φαινομένου των ολιγαρχών και του συστήματος των ισχυρών αγίων που εμφανίστηκαν στην ύστερη μεσαιωνική μοσχοβίτικη φεουδαρχία.

Οι πρώτοι Ρώσοι ολιγάρχες εμφανίστηκαν ως επιχειρηματίες την περίοδο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (Γενικός Γραμματέας 1985-1991) και της απελευθέρωσης της αγοράς. Αυτοί οι νέοι επιχειρηματίες είχαν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν τον αρχικό τους πλούτο λόγω των μεταρρυθμίσεων του Γκορμπατσόφ «όταν η συνύπαρξη των ρυθμιζόμενων και των οιονεί εμπορικών τιμών δημιούργησε τεράστιες ευκαιρίες για πλουτισμό».

Ο όρος "ολιγάρχης" προέρχεται από την αρχαία ελληνική ολιγαρχία που σημαίνει «η κυριαρχία των λίγων».

Από το 2018, αρκετοί Ρώσοι ολιγάρχες και οι εταιρείες τους έχουν πληγεί από αμερικανικές κυρώσεις στο πλαίσιο του νόμου για την καταπολέμηση των κυρώσεων (CAATSA) της Αμερικής για την υποστήριξη της «κακοήθους δραστηριότητας της ρωσικής κυβέρνησης σε όλο τον κόσμο».

Μέχρι το τέλος της σοβιετικής εποχής το 1991 και κατά τη διάρκεια της περεστρόικα του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, πολλοί Ρώσοι επιχειρηματίες εισήγαγαν ή λαθρεμπούσαν εμπορεύματα όπως προσωπικούς υπολογιστές και τζιν στη χώρα και τα πωλούσαν, συχνά στη μαύρη αγορά, για ένα μεγάλο κέρδος. Ο Ανατόλι Τσούμπαϊς, πιστώνεται με την ιδιωτικοποίηση της εποχής του Γέλτσιν που οδήγησε στην ανάπτυξη των ολιγαρχών.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, όταν ο Μπόρις Γέλτσιν έγινε Πρόεδρος της Ρωσίας το 1991, οι ολιγάρχες εμφανίστηκαν ως συνδεδεμένοι επιχειρηματίες που ξεκίνησαν από σχεδόν τίποτα και έγιναν πλούσιοι μέσω της συμμετοχής τους στην αγορά μέσω συνδέσεων με τη διεφθαρμένη αλλά εκλεγμένη κυβέρνηση της Ρωσίας κατά τη διάρκεια του κράτους μετάβαση σε μια οικονομία της αγοράς. Το αποκαλούμενο πρόγραμμα ιδιωτικοποίησης κουπονιών επέτρεψε σε λίγους νέους να γίνουν δισεκατομμυριούχοι, συγκεκριμένα μεταπωλώντας την τεράστια διαφορά μεταξύ παλαιών εγχώριων τιμών για τα ρωσικά προϊόντα (π.χ. φυσικό αέριο, πετρέλαιο) και τις τιμές που επικρατούν στην παγκόσμια αγορά. Επειδή κατέθεσαν δισεκατομμύρια δολάρια σε ιδιωτικούς τραπεζικούς λογαριασμούς στην Ελβετία και δεν τα επένδυσαν στη ρωσική οικονομία, αποκαλούνταν «κλεπτοκράτες». Αυτές οι ολιγάρχες έγιναν εξαιρετικά αντιδημοφιλής από το ρωσικό λαό και θεωρούνται συνήθως ως η αιτία για μεγάλο μέρος της αναταραχής που μαστίζει τη χώρα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991.

Ειδικές κατηγορίες για διαφθορά απευθύνονται συχνά στους Ανατόλι Τσουμπάις και τον Γιέγκαρ Γκαϊντάρ, δύο από τους «Νέους Μεταρρυθμιστές» που ήταν κυρίως υπεύθυνοι για τις Ιδιωτικοποιήσεις στη Ρωσία στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Σύμφωνα με τον David Satter, συγγραφέα του βιβλίου Darkness at Dawn,«αυτό που οδήγησε στη διαδικασία δεν ήταν η αποφασιστικότητα να δημιουργηθεί ένα σύστημα βασισμένο στις παγκόσμιες αξίες, αλλά μάλλον η βούληση να εισαχθεί ένα σύστημα ιδιωτικής ιδιοκτησίας, το οποίο, ελλείψει νόμου, άνοιξε το δρόμο για την εγκληματική επιδίωξη χρήματος και εξουσίας».

Παρόλο που η πλειονότητα των ολιγαρχών δεν συνδέθηκε επισήμως με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης, υπάρχουν ισχυρισμοί ότι προωθήθηκαν (τουλάχιστον αρχικά) από τους κομμουνιστές γραφειοκράτες, με ισχυρές συνδέσεις με τις σοβιετικές δομές εξουσίας και πρόσβαση στα αποθεματικά ταμεία του Κομμουνιστικού κόμματος. Τα επίσημα ρωσικά μέσα ενημέρωσης απεικονίζουν συνήθως τους ολιγάρχες ως τους εχθρούς των «κομμουνιστικών δυνάμεων». Το τελευταίο είναι ένα στερεότυπο που περιγράφει την πολιτική δύναμη που θέλει να αποκαταστήσει τον σοβιετικό κομμουνισμό στη Ρωσία.

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Γέλτσιν (1991-1999) οι ολιγάρχες ανέπτυξαν όλο και πιο σημαντικές επιρροές στη ρωσική πολιτική, όπου διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη χρηματοδότηση της επανεκλογής του Γέτσιν το 1996. Με πληροφορίες εμπιστευτικές για τις οικονομικές αποφάσεις της κυβέρνησης, οι ολιγάρχες θα μπορούσαν εύκολα να αυξήσουν ακόμη περισσότερο τον πλούτο τους. Ωστόσο, η ρωσική χρηματοπιστωτική κρίση του 1998 χτύπησε μερικούς από τους ολιγάρχες, και εκείνοι των οποίων οι μετοχές εξακολουθούσαν να βασίζονται κυρίως στον τραπεζικό τομέα, έχασαν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους.

Στους πιο σημαντικούς και προβεβλημένους ολιγάρχες από την εποχή του Γέλτσιν περιλαμβάνονται οι Μπόρις Μπερεζόφσκι, Μιχαήλ Φρίντμαν, Βλαντιμίρ Γκουσίνσκι, Μιχαήλ Χοντορκόβσκι, Βλαντιμίρ Ποτάνιν, Αλέξαντερ Σμολένσκι, Πιέρ Αβεν, Βλαντιμίρ Βινογκράντοφ και Βιτάλι Μαλκίν, οι οποίοι δημιούργησαν το γνωστό ως Semibankirschina (ή επτά τραπεζίτες), μια μικρή ομάδα επιχειρηματικών μεγιστάνων με μεγάλη επιρροή στον Μπόρις Γιέλτσιν και το πολιτικό του περιβάλλον. Μαζί, από το 1996 έως το 2000, από το 50% έως το 70% όλων των ρωσικών οικονομικών ελέγχονταν. Οι Φρίντμαν, Ποτάνιν, Άβεν και Μάλκιν διατήρησαν την επιρροή τους στην εποχή του Πούτιν, η οποία άρχισε το 1999. Σύμφωνα με τον The Guardian το 2008, ο Χορντοκόβσκι, ο Μπερεζόφσκι και ο Γκουζίνσκι "καθαρίστηκαν από το Κρεμλίνο."

 

Οι πιο διάσημοι ολιγάρχες της εποχής του Βλαντίμιρ Πούτιν είναι οι Ρομάν Αμπράμοβιτς, Αλεξάντερ Αμπράμοφ, Ολέγκ Ντεριπάσκα, Μιχαήλ Προκόροφ, Αλίσερ Οσμανόφ, Τζέρμαν Χαν, Βίκτορ Βεκσέλμπεργκ, Λεονίντ Μίκελσον, Βαγκίτ Αλεκπέροφ, Μιχαήλ Φρίντμαν, Βλαντιμίρ Ποτάνιν, Πιότρ Άβεν και Βιτάλι Μαλκίν.

Μεταξύ του 2000 και του 2004, ο Πούτιν είχε προφανώς εμπλακεί σε έναν αγώνα εξουσίας με ορισμένους ολιγάρχες, φτάνοντας σε ένα «μεγάλο παζάρι» μαζί τους. Αυτή η συμφωνία επέτρεψε στους ολιγάρχες να διατηρήσουν τις εξουσίες τους, σε αντάλλαγμα για τη ρητή τους υποστήριξη και ευθυγράμμιση με την κυβέρνηση του Πούτιν. Πολλοί περισσότεροι επιχειρηματίες έχουν γίνει ολιγάρχες κατά τη διάρκεια του χρόνου του Πούτιν στην εξουσία και συχνά λόγω προσωπικών σχέσεων με τον Πούτιν, όπως ο πρύτανης του Ινστιτούτου όπου ο Πούτιν απέκτησε πτυχίο το 1996, Βλαντιμίρ Λιτβινένκο και ο φίλος της παιδικής ηλικίας του Πούτιν και ο δάσκαλος του τζούντο Αρκάντυ Ρότενμπεργκ. Ωστόσο, άλλοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι η ολιγαρχική δομή παρέμεινε άθικτη κάτω από τον Πούτιν, ο οποίος φαίνεται να αφιερώνει μεγάλο μέρος του χρόνου του στη διαμεσολάβηση των διαμάχης εξουσίας μεταξύ ανταγωνιστών ολιγαρχών. Κάποιοι είχαν φυλακιστεί, όπως ο Μιχαήλ Μιριλασβίλι.

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Πούτιν, αρκετοί ολιγάρχες φυλακίστηκαν για διάφορες παράνομες δραστηριότητες, ιδίως για φοροδιαφυγή στις επιχειρήσεις που απέκτησαν. Ωστόσο, είναι ευρέως γνωστό και πιστεύεται ότι οι κατηγορίες είχαν επίσης πολιτικά κίνητρα ανά τους μεγιστάνες που έπεφταν υπέρ του Κρεμλίνου. Ο Βλάντιμιρ Γκουσίνσκι του MediaMost και ο Μπόρις Μπερεζόφσκι απέφευγαν τη δικαστική δίωξη εγκαταλείποντας τη Ρωσία και ο πιο σημαντικός Μιχαήλ Χοντορκόβσκι του πετρελαϊκής Yukos συνελήφθη τον Οκτώβριο του 2003 και καταδικάστηκε σε 9 χρόνια. Στη συνέχεια επεκτάθηκε σε 14 χρόνια και ο Πούτιν του έδωσε χάρη, όπου και αποφυλακίστηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2013.

Ο όρος «ολιγάρχης» έχει επίσης εφαρμοστεί σε επενδυτές της τεχνολογίας όπως ο Γιούρι Μίλνερ, αν και δεν εμπλέκεται στη ρωσική πολιτική. Οι υπερασπιστές των ολιγαρχιών εκτός της χώρας, οι οποίοι συνδέονται συχνά με το κόμμα του Τσούμπαϊς «την Ένωση των Δεξιών Δυνάμεων», υποστηρίζουν ότι οι εταιρείες που απέκτησαν δεν ήταν πολύτιμες εκείνη την εποχή, επειδή εξακολουθούσαν να τρέχουν με σοβιετικές αρχές, με ανύπαρκτο έλεγχο αποθεμάτων, τεράστιες μισθολογικές καταβολές, καμία οικονομική αναφορά και περιορισμένη μέριμνα για κέρδος. Εξυγίαναν τις επιχειρήσεις και τις κατέστησαν κερδοφόρες για τους μετόχους. Μια οικονομική μελέτη διέκρινε 21 ολιγαρχικές ομάδες από το 2003.

 

Το 2004, το περιοδικό Forbes απαρίθμησε 36 δισεκατομμυριούχους ρωσικής υπηκοότητας, με μια σημείωση: "στον κατάλογο αυτό περιλαμβάνονται επιχειρηματίες της ρωσικής υπηκοότητας που απέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου τους ιδιωτικά, ενώ δεν κατέχουν κυβερνητική θέση". Το 2005, ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων μειώθηκε σε 30, κυρίως λόγω της υπόθεσης Yukos , ενώ ο Χορντοκόβσκι έπεσε από το # 1 (15,2 δισ. δολάρια.) Στο #21 (2,0 δισ. Δολάρια ΗΠΑ). Μια έκθεση του 2013 της Credit Suisse διαπίστωσε ότι το 35% του πλούτου της Ρωσίας ήταν ιδιοκτησία των πλουσιότερων 110 ατόμων.

Ο δισεκατομμυριούχος, φιλάνθρωπος, προστάτης των τεχνών και πρώην πράκτορας της KGB, Αλεξάντερ Λεμπέντεφ, επέκρινε τους ολιγάρχες, λέγοντας ότι «νομίζω ότι ο υλικός πλούτος γι' αυτούς είναι ένα πολύ συναισθηματικό και πνευματικό πράγμα και ξοδεύουν πολλά χρήματα για την προσωπική τους κατανάλωση». Ο Λεμπέντεφ τους χαρακτήρισε επίσης ως «ένα μάτσο αγνώστων ανθρώπων», λέγοντας: «Δεν διαβάζουν βιβλία, δεν έχουν χρόνο, δεν πηγαίνουν σε εκθέσεις [τέχνης], πιστεύουν ότι ο μόνος τρόπος για να εντυπωσιάσεις κάποιον είναι να αγοράσεις ένα γιοτ». Σημειώνει επίσης ότι οι ολιγάρχες δεν ενδιαφέρονται για τις κοινωνικές αδικίες.

Ένας σημαντικός αριθμός Ρώσων ολιγαρχών αγόρασε σπίτια σε τμήματα του Λονδίνου στο Ηνωμένο Βασίλειο,τα οποία ονομάστηκαν "Η Μόσχα στον Τάμεση". Μερικοί, όπως ο Γεβγένι Σβάιντλερ, ο Αλεξάντερ Κνάστερ, ο Κονστάντιν Καγκαλόβσκι και ο Αμπράχαμ Ρεζνίκοφ, είναι ομογενείς, έχοντας λάβει μόνιμη κατοικία στο Λονδίνο. Αυτή η κοινότητα έχει οδηγήσει τους δημοσιογράφους να αποκαλούν την πόλη "Londongrad". Τα περισσότερα δικά τους σπίτια και στις δύο χώρες καθώς και τα ακίνητα και έχουν αποκτήσει ελέγχονται από συμφέροντα σε μεγάλες ευρωπαϊκές εταιρείες. Μετακινούνται σε τακτική βάση μεταξύ της ΕΕ και της Ρωσίας. σε πολλές περιπτώσεις οι οικογένειές τους κατοικούν στο Λονδίνο, ενώ τα παιδιά τους παρακολουθούν το σχολείο εκεί. Το 2007, ο Αμπράχαμ Ρεζνίκοφ αγόρασε μία από τις μεγάλες εταιρείες ανακύκλωσης της Ισπανίας, την Alamak Espana Trade SL, ενώ ο Ρόμαν Αμπραμόβιτς αγόρασε τον αγγλικό ποδοσφαιρικό σύλλογο Chelsea FC το 2003, ξοδεύοντας ποσά ρεκόρ για τους μισθούς παικτών. Ο ολιγάρχής δισεκατομμυριούχος Μίκαελ Φρίντμαν, ο δεύτερος πλουσιότερος άνθρωπος της Ρωσίας από το 2016, αποκαθιστά αυτήν την περίοδο το Athlone House στο Λονδίνο ως βασική του κατοικία, που αξίζει περίπου 130 εκατομμύρια λίρες για την ανακαίνιση.

Σύμφωνα με το οικονομικό πρακτορείο ειδήσεων Bloomberg LP, τα πλουσιότερα 25 άτομα της Ρωσίας έχουν χάσει συλλογικά 230 δισεκατομμύρια δολάρια (146 δισεκατομμύρια λίρες στερλίνες) από τον Ιούλιο του 2008.

Η πτώση του πλούτου των ολιγαρχών σχετίζεται στενά με την κατάρρευση στο χρηματιστήριο της Ρωσίας, καθώς μέχρι το 2008 ο δείκτης RTS είχε χάσει το 71% της αξίας του λόγω της πτώσης κεφαλαίων μετά τον Ρωσο-Γεωργιανό πόλεμο του Αυγούστου 2008. Δισεκατομμυριούχοι στη Ρωσία και την Ουκρανία έχουν πληγεί ιδιαίτερα από τους δανειστές που επιδιώκουν την αποπληρωμή δανείων για να διατηρήσουν τους δικούς τους ισολογισμούς. Πολλοί ολιγάρχες πήραν γενναιόδωρα δάνεια από ρωσικές τράπεζες, αγόρασαν μετοχές και στη συνέχεια πήραν περισσότερα δάνεια από δυτικές τράπεζες έναντι της αξίας αυτών των μετοχών.

Ένας από τους πρώτους που τον έπληξε η παγκόσμια κάμψη ήταν ο Όλεγκ Ντεριπάσκα, ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ρωσίας εκείνη την εποχή, ο οποίος είχε καθαρή αξία 28 δισ. Δολαρίων τον Μάρτιο του 2008. Δεδομένου ότι ο Ντεριπάσκα δανείστηκε χρήματα από δυτικές τράπεζες χρησιμοποιώντας προσωπικές μετοχές ως εγγύηση για την εξασφάλιση των δανείων, η κατάρρευση των τιμών των μετοχών τον ανάγκασε να πωλήσει μέρος της περιουσίας του για να ικανοποιήσει την αποπληρωμή δανείων.

Κατά την περίοδο 2006-2017 Ρώσοι μετέφεραν σε ξένες χώρες 519 δισεκατομμύρια δολάρια (προσαρμοσμένα στον πληθωρισμό) ή 2,4% του ΑΕΠ της Ρωσίας.

Σε άμεση απάντηση της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου του 2022, η κυβέρνηση των ΗΠΑ προχώρησε σε κυρώσεις οικονομικού χαρακτήρα εναντίον Ρώσων Ολιγαρχών που φαίνονταν να στηρίζουν τον Πρόεδρο της Ρωσίας, Βλαντίμιρ Πούτιν στην απόφασή του να πραγματοποιήσει στρατιωτική επιχείρηση ευρείας κλίμακας στην Ουκρανία.
Οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν περιορισμούς στην έκδοση βίζας 19 Ρώσων δισεκατομμυριούχων, δέσμευση περιουσιακών στοιχείων και τραπεζικών καταθέσεων, με στόχο την πλήρη αποκοπή τους, όχι μόνο των ίδιων προσωπικά αλλά και των μελών των οικογενειών τους από το χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας. Ο επιχειρηματίας Άλισερ Ουσμάνοφ (Alisher Burhanovich Usmanov) ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρωσίας ήταν ο πρώτος στόχος των κυρώσεων, μαζί με τους επίσης δισεκατομmυριούχους Μιχαήλ Φρίντμαν (Mikhail Fridman) και Πιοτρ Άβεν (Petr Aven) και τον Αλεξέι Μορντάσοφ (Alexei Mordashov). Τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου μάλιστα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανακοίνωσε τη συγκρότηση ειδικής επιχειρησιακής μονάδας, με την ονομασία "Task Force KleptoCapture", που θα ασχολείται αποκλειστικά με την παρακολούθηση και εξεύρεση στοιχείων για τυχόν οικονομικά εγκλήματα όπως ΄ξέπλυμα χρήματος, φοροδιαφυγή ή δωροδοκία των Ρώσων ολιγαρχών και της ρωσικής κρατικής ελίτ. «Ακόμη και αν οι κατηγορούμενοι δεν μπορούν να συλληφθούν αμέσως, οι κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων και οι δημόσιες κατασχέσεις παράνομων κερδών, συμπεριλαμβανομένων προσωπικών ακινήτων, οικονομικών και επιχειρηματικών περιουσιακών στοιχείων, θα χρησιμοποιηθούν για τη μείωση των πόρων που επιτρέπουν τη ρωσική επιθετικότητα».

Αλλά και η Βρετανία, η πρωτεύουσα της οποίας ονομάζεται ευφημιστικά Londogrand, χαρακτηρισμός που καταδεικνύει το μέγεθος της οικονομικής δραστηριότητας των Ρώσων στην χώρα, επέβαλλε κυρώσεις σε μια σειρά ολιγάρχες που έχουν την έδρα των επιχειρήσεών τους στο Λονδίνο. Ανάμεσά τους είναι και εδώ ο Άλισερ Ουσμάνωφ και ο Ιγκόρ Σουβάλοφ, ο οποίος είναι επικεφαλής της ρωσικής αναπτυξιακής τράπεζας VEB ενώ είχε χρηματίσει και αναπληρωτής Πρωθυπουργός της Ρωσίας.

Στην γενική απαίτηση περί επιβολής κυρώσεων, σύμφωνα με τις οδηγίες της Ε.Ε., συμμορφώθηκαν το Μονακό και η Ελβετία, παραδοσιακοί τόποι έλξης οικονομικών κεφαλαίων. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με εκτιμήσεις της έγκριτης εφημερίδας Wall Street Journal οι κυρώσεις είναι μάλλον απίθανο να επηρεάσουν τις αποφάσεις του Ρώσου προέδρου, καθώς οι αρκετοί εξ αυτών δεν ασκούν ισχυρή επιρροή στον Βλαντίμιρ Πούτιν, ο δε λόγος επιβολής των περιορισμών είναι περισσότερο συμβολικός παρά ουσιαστικός.