Κυβέρνηση Ιωάννη Καποδίστρια

Με βάση τη Συνθήκη του Λονδίνου που υπογράφηκε μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής στις 6 Ιουλίου του 1827 δημιουργήθηκε το αυτόνομο -φόρου υποτελές στον Σουλτάνο - κρατίδιο της Ελλάδας.
Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα, διατύπωσε το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδας, σύμφωνα με το οποίο, η Ελλάδα θα διοικούνταν από μονομελές εκτελεστικό (νομοτελεστικό) όργανο, τον «Κυβερνήτη».
Η ίδια Εθνοσυνέλευση εξέλεξε για επταετή θητεία, τον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας, της Ελληνικής Πολιτείας, όπως ονομάστηκε, τον Ιωάννη Καποδίστρια, ενώ καθόριζε πως μέχρι την άφιξή του, η χώρα θα διοικούνταν από Αντικυβερνητική Επιτροπή.

Κυβέρνηση Ιωάννη Καποδίστρια

Ελληνική Πολιτεία
Ημερομηνία σχηματισμού	18 Ιανουαρίου 1828
Ημερομηνία διάλυσης	27 Σεπτεμβρίου 1831
Πρόσωπα και δομές
Αρχηγός Κράτους	Ιωάννης Καποδίστριας
Πρόεδρος Κυβέρνησης	Ιωάννης Καποδίστριας
Κατάσταση στο νομοθετικό σώμα	δεν υπήρχε νομοθετικό σώμα
Ιστορία
Εκλογές	εκλέχτηκε από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας
Προηγούμενη	Αντικυβερνητική Επιτροπή
Διάδοχη	Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος 1831

 

Ο Ιωάννης Καποδίστριας έφτασε στη Μάλτα, τελευταίο σταθμό του ταξιδιού του προς την Ελλάδα, στις 28 Δεκεμβρίου του 1827. Παρέμεινε μερικές μέρες στο νησί, φιλοξενούμενος του Χίου εμπόρου Αλέξανδρου Κοντόσταυλου και αναχώρησε για την Ελλάδα στις 2 Ιανουαρίου 1828. Λόγω θαλασσοταραχής κατέπλευσε πρώτα στο Ναύπλιο (και όχι στον αρχικό του προορισμό, την Αίγινα,) στις 8 Ιανουαρίου 1828. Το Ναύπλιο εκείνον τον καιρό δοκιμαζόταν από την εμφύλια διαμάχη των στρατηγών Θεοδωράκη Γρίβα και Ιωάννη Στράτου, οι οποίοι ο ένας από το Παλαμήδι και ο άλλος από την Ακροναυπλία, κανονιοβολούσαν αλλήλους. Η πρώτη ενέργειά του ως Κυβερνήτη ήταν να τους δώσει διαταγή να σταματήσουν, πράγμα το οποίο έκαναν, αφού υποσχέθηκαν «να τηρήσουν την ησυχίαν και ευταξίαν εις τας φρουράς των και εις τον τόπον».

Στις 11 Ιανουαρίου το πλοίο του αναχώρησε για την Αίγινα, στο λιμάνι της οποίας αγκυροβόλησε στις 7 το απόγευμα. Η πρώτη του συνάντηση έγινε το ίδιο βράδυ στο πλοίο με την Αντικυβερνητική Επιτροπή (που την αποτελούσαν οι Γεώργιος Π. Μαυρομιχάλης, Γιαννούλης Νάκος και Μάρκος Μιλαήτης) και την τοπική δημογεροντία. Ο Νικόλαος Κασομούλης διηγείται στα απομνημονεύματά του το κλίμα στο νησί κατά την άφιξη του νέου Κυβερνήτη:

 

Η επίσημη τελετή της υποδοχής του, έγινε την επόμενη ημέρα, 12 Ιανουαρίου 1828. Στη δοξολογία που επακολούθησε στον σημερινό Μητροπολιτικό ναό της Αίγινας (Μεγάλη Εκκλησιά, τον ονόμαζαν οι κάτοικοι τότε), τον προσφώνησε ο ιεράρχης Θεόφιλος Καΐρης με έναν λόγο μνημείο της ρητορικής δεινότητας του Καΐρη. Ολόκληρος ο λόγος του Καΐρη εδώ:[2]

 

Στις 14 Ιανουαρίου παραιτήθηκε και επίσημα η Αντικυβερνητική Επιτροπή ενώ στις 17 Ιανουαρίου ο Κυβερνήτης είχε την πρώτη επίσημη συνάντησή του με το Νομοθετικό σώμα (τη Βουλή της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης). Ειδικά εξουσιοδοτημένη Επιτροπή του Σώματος, παρουσίασε στον Κυβερνήτη σύνοψη του έργου της καθώς και μνημόνιο με τα εκκρεμή ζητήματα, ώστε να ενημερωθεί πλήρως και σφαιρικώς. Στην ίδια συνεδρίαση ο Ι. Καποδίστριας ζήτησε ως απαραίτητη αλλαγή προκειμένου να ασκήσει το κυβερνητικό του έργο, την αλλαγή ορισμένων διατάξεων του Συντάγματος και συγκεκριμένα τη διάλυση του ίδιου του νομοθετικού Σώματος. . Το Βουλευτικό στη συνεδρίαση της 18ης Ιανουαρίου 1828 δέχτηκε τις προτάσεις του Καποδίστρια και με την «Πράξιν ΝΗ΄» αποφάσισε:
α) την αυτοδιάλυσή του
β) τη συγκρότηση γνωμοδοτικού και συμβουλευτικού στον Κυβερνήτη οργάνου, το «Πανελλήνιον»,
γ) τη συγκρότηση της «Γερουσίας»,
δ) την κατάργηση των μέχρι πρότινος «Γραμματειών» (Υπουργείων)
ε) τη σύσταση μίας και μόνης «Γραμματείας της Επικράτειας»

Στις 26 Ιανουαρίου 1828 έλαβε χώρα η επίσημη τελετή ανάληψης των καθηκόντων του Κυβερνήτη και του «Πανελληνίου»

Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος περιέγραψε την τελετή της ορκωμοσίας ως εξής:

Γραμματείς (Υπουργοί)

• Γραμματεύς της Επικράτειας: Σπυρίδων Τρικούπης (23 Ιανουαρίου 1828 - 5 Φεβρουαρίου 1829)

αντικαταστάθηκε από τον Νικόλαο Σπηλιάδη (5 Φεβρουαρίου 1829 - 10 Δεκεμβρίου 1831)

• Γραμματεύς επί των Εξωτερικών και του Εμπορικού Ναυτικού: Σπυρίδων Τρικούπης (5 Φεβρουαρίου 1829 - 12 Σεπτεμβρίου 1829)

αντικαταστάθηκε από τον Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό (12 Σεπτεμβρίου 1829 - 8 Ιουλίου 1831)
αντικαταστάθηκε από τον Γεώργιο Γλαράκη (8 Ιουλίου 1831 - 8 Απριλίου 1832)

• Γραμματεύς Δικαίου: Ιωάννης Γεννατάς (12 Σεπτεμβρίου 1829 - 17 Νοεμβρίου 1830)

αντικαταστάθηκε από τον Βιάρο Καποδίστρια (17 Νοεμβρίου 1830 - 27 Μαρτίου 1831)
αντικαταστάθηκε από τον Ιωάννη Γεννατά (27 Μαρτίου 1831 - 26 Ιουλίου 1831)
αντικαταστάθηκε από τον Μιχαήλ Σικελιανό (26 Ιουλίου 1831 - 30 Απριλίου 1832 )

• Γραμματεύς Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Εκκλησιαστικών: Νικόλαος Χρυσόγελος (12 Σεπτεμβρίου 1829 - 4 Φεβρουαρίου 1831)

αντικαταστάθηκε από τον Βιάρο Καποδίστρια (4 Φεβρουαρίου 1831 - 27 Μαρτίου 1831)
αντικαταστάθηκε από Νικόλαο Χρυσόγελο (27 Μαρτίου 1831 - 30 Απριλίου 1832)

• Γραμματεύς Στρατιωτικών και Ναυτικών: Βιάρος Καποδίστριας (5 Οκτωβρίου 1829 - 1 Απριλίου 1830)

η «Γραμματεία Στρατιωτικών και Ναυτικών» καταργήθηκε την 1η Απριλίου 1830

• Γραμματεύς επί των Ναυτικών: Βιάρος Καποδίστριας (1 Απριλίου 1830 - 27 Ιουλίου 1831)

αντικαταστάθηκε από τον Γεώργιο Γλαράκη (27 Ιουλίου 1831 - 14 Απριλίου 1832)

• Γραμματεύς επί των Στρατιωτικών: Παναγιώτης Ρόδιος (1 Απριλίου 1830 - 14 Απριλίου 1832)
• Τριμελής Επιτροπή της Οικονομίας - (7 Φεβρουαρίου 1828 - 29 Μαρτίου 1829) : Γεώργιος Κουντουριώτης, πρόεδρος,
  Αλέξανδρος Κοντόσταυλος και Γεώργιος Σταύρου, μέλη

Πανελλήνιον (28 Ιανουαρίου 1828 - (;) Μάιος 1829)

Το σώμα αποτελούμενο από 27 μέλη λειτούργησε στο ενδιάμεσο στάδιο από την παύση του Βουλευτικού του 1827 και μέχρι τη συγκρότηση Εθνοσυνέλευσης. Η λειτουργία του περιοριζόταν στην επεξεργασία των κυβερνητικών ψηφισμάτων και την νομιμοποίηση αυτών με την επικύρωσή τους από το Σώμα. Το Πανελλήνιον χωρίστηκε σε 3 τμήματα:

• Πρόβουλοι (Πρόεδροι)

Τμήμα Οικονομίας: Γεώργιος Κουντουριώτης
Τμήμα Εσωτερικών: Ανδρέας Ζαΐμης
Τμήμα Πολεμικών: Πέτρος Μαυρομιχάλης

Γερουσία (Μάιος 1827 - Ιανουάριος 1833)

Η Γερουσία συστάθηκε από την Δ΄ Εθνοσυνέλευση αμέσως μετά την κατάργηση του Πανελληνίου, τον Μάιο του 1827. Ωστόσο οι λεπτομέρειες της λειτουργίας της καθορίστηκαν με το ψήφισμα ΛΔ΄ της 8ης Σεπτεμβρίου 1829 ενώ οι Γερουσιαστές ορκίστηκαν στις 26 Οκτωβρίου 1829. Αποτελούταν και αυτή από 27 μέλη, κύριο έργο των οποίων ήταν η μελέτη και η επικύρωση ή όχι των ψηφισμάτων που αφορούσαν θέματα του Συντάγματος και γενικότερα των πολιτειακών θεσμών.

• Πρόεδρος της Γερουσίας : Γεώργιος Σισίνης (12 Σεπτεμβρίου 1829 - 15 Ιουνίου 1830)

αντικαταστάθηκε από τον Δημήτριο Τσαμαδό (15 Ιουνίου 1830 - 25 Ιανουαρίου 1833)

Στρατός και Στόλος

 

Σε δυο άξονες στηρίχτηκε η στρατιωτική οργάνωση της χώρας: Στην προσπάθεια εξάλειψης του φαινομένου της πειρατείας, (μάστιγα της εποχής εκείνης) και στην συνέχιση του πολέμου εναντίον των Τούρκων, προκειμένου η Ελλάδα να καταλάβει όσο το δυνατόν περισσότερα εδάφη, τα οποία και θα κατοχυρώνονταν υπέρ της στις μελλοντικές διεθνείς συνθήκες και συμφωνίες. (σύνορα από τον Αμβρακικό μέχρι τον Παγασητικό κόλπο).

Η πρώτη κίνηση του Καποδίστρια όσον αφορούσε την στρατιωτική πολιτική του ήταν η σύσταση του ανώτατου οργάνου εποπτείας και διοίκησης του στρατού και του στόλου, του «Πολεμικού Συμβουλίου». Το «Πολεμικόν Συμβούλιο» ήταν τριμελές όργανο, του οποίου προήδρευε ο ίδιος ο Κυβερνήτης ενώ μέλη του ήταν ο Αρχιστράτηγος των χερσαίων δυνάμεων, Ρίτσαρντ Τσωρτς κα ο Αρχιναύαρχος των Ναυτικών δυνάμεων, Ναύαρχος Κόχραν.
Αρχηγοί του στρατοί διορίστηκαν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στην Πελοπόννησο, ο Ρίτσαρντ Τσωρτς στην Δυτική Στερεά Ελλάδα και ο Δημήτριος Υψηλάντης, στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα.
Η δεύτερη κίνησή του ήταν η οργάνωση των Ατάκτων στρατιωτών (Κλέφτες και Αρματολοί) με σκοπό τη μετατροπή τους σε πειθαρχημένο τακτικό στρατό. Με το διάταγμα της 15ης Φεβρουαρίου 1828 "Περί Οργανισμού των Χιλιαρχιών" ο στρατός κατανεμήθηκε σε 8 Χιλιαρχίες των 1.200 στρατιωτών έκαστη. Οι Χιλιαρχίες υποδιαιρούνταν σε πεντακοσαρχίες (500), εκαντονταρχίες (100), πενηνταρχίες (50), εικοσιπενταρχίες (25), δωδεκαρχίες (12), πενταρχίες (5).
Μετά την νικηφόρα έκβαση της Μάχης της Πέτρας τον Σεπτέμβριο του 1829, και στην ουσία το τέλος του πολέμου με τους Τούρκους - ο Καποδίστριας προχώρησε στη δεύτερη αναδιοργάνωση των στρατευμάτων.
Οι Χιλιαρχίες καταργήθηκαν με το διάταγμα της 18ης Οκτωβρίου 1829 και τη θέση τους πήραν τα Ελαφρά Τάγματα Πεζικού. Δημιουργήθηκαν 20 Ελαφρά Τάγματα των τεσσάρων (4) λόχων το καθένα. Την διοίκηση του ήδη υπάρχοντος Ελληνικού Τακτικού Στρατού που είχε σχηματίσει ο Γάλλος στρατηγός Φαβιέρος, την παρέδωσε στον Βαυαρό φιλέλληνα στρατιωτικό και μελλοντικό Αντιβασιλέα, Κάρολο Χάιντεκ. Ο Χάιντεκ οργάνωσε το Πεζικό σε 4 τάγματα, το Πυροβολικό σε 4 λόχους, και το Ιππικό σε δύο ίλες. Τη δύναμη και το αξιόμαχο του τακτικού στρατεύματος ήρθε να συμπληρώσει το 1829, το «Σώμα Αξιωματικών Οχυρωματοποιίας και Αρχιτεκτονικής»,(Μηχανικό) με κύρια αρμοδιότητα τη συντήρηση των φρουρίων.
Εκτός από αυτά, ο Καποδίστριας ίδρυσε τον Ιούνιο του 1828 τον «Λόχο των Προγυμναστών», που τον Δεκέμβριο του 1828 μετονομάστηκε σε «Λόχο των Ευελπίδων». . Ένα μήνα αργότερα ο Λόχος των Ευελπίδων, αναδιοργανώθηκε υπό την ονομασία «Κεντρικόν Πολεμικόν Σχολείον των Ευελπίδων», και υπό τη διοίκηση του Γάλλου αντισυνταγματάρχη Ανρί Πωζιέ, ξεκίνησε την εκπαίδευση των πρώτων αξιωματικών του στρατού.

Όσον αφορά τον Στόλο, όταν ο Καποδίστριας έφτασε στην Ελλάδα, τα πολεμικά πλοία ήταν μόνο 7 (7 παλαιά πυρπολικά και μια άχρηστη ημιολία). Τον Ιούλιο του 1831 όμως, ο Ελληνικός στόλος αποτελούνταν από 31 από 57 πλοία, εξοπλισμένα με περίπου 350 πυροβόλα και πλήρωμα 2.000 άντρες.

Παιδεία - Εκπαίδευση

 

Υιοθετεί σαν την καταλληλότερη για τις συνθήκες της εποχής εκείνης, την ήδη υπάρχουσα «αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας», και αναθέτει στον Ιωάννη Κοκκώνη την μετάφραση και την προσαρμογή στις ελληνικές ιδιαιτερότητες, του εγχειριδίου αλληλοδιδακτικής του Γάλλου παιδαγωγού Σαραζίν. Τον Ιούλιο του 1830 με το σχετικό διάταγμα η αλληλοδιδακτική καθιερώθηκε ως η επίσημη μέθοδος διδασκαλίας στα ελληνικά σχολεία.
Τον Οκτώβριο του 1828 θεμελιώνεται το μεγαλύτερο ίσως έργο της Καποδιστριακής περιόδου, το Ορφανοτροφείο της Αίγινας, το οποίο περιθάλπει γύρω στα 500 ορφανά λόγω του πολέμου Ελληνόπουλα, πολλά εκ των οποίων αγοράστηκαν από σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου όπου είχαν πουληθεί. . Στον χώρο του Ορφανοτροφείου συστήνονται τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία, εργαστήρια χειροτεχνίας και εκμάθησης πρακτικών τεχνών (τυπογραφίας, βιβλιοδετικής, ωρολογοποιίας, υποδηματοποιίας, ραπτικής, ξυλουργικής, σιδηρουργικής). Το 1830 συστήνεται στο χώρο του Ορφανοτροφείου και το «Πρότυπο» (ή «Τυπικόν Σχολείον» (όπως αποκαλούνταν τότε) για μαθητές που προορίζονταν για δάσκαλοι, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν σειρές μαθημάτων για περισσότερη εκπαίδευση των ήδη δασκάλων. Επίσης, ιδρύθηκε και το «Κεντρικόν Σχολείον» , όπου φοιτούσαν μαθητές που προορίζονταν για ανώτατες σπουδές, καθώς και όσοι προορίζονταν για την στελέχωση ανώτατων κρατικών θέσεων. Μαθητής μάλιστα του Κεντρικού Σχολείου υπήρξε και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.
Στον περίβολο του Ορφανοτροφείου λειτούργησαν επίσης η πρώτη Εθνική Βιβλιοθήκη, η οποία στο τέλος του 1830 διέθετε 1.018 τόμους βιβλίων, όλα από δωρέες ιδιωτών, το πρώτο Αρχαιολογικό μουσείο και η Εθνική Τυπογραφία.

Τον Ιούνιο του 1831 ξεκίνησε και η λειτουργία του 1ου δημοτικού σχολείου του Άργους, (σε κτίριο που ανεγέρθηκε ειδικά για αυτόν το σκοπό), χωρητικότητας 300 μαθητών, το κτίριο του οποίου παραμένει εν λειτουργία μέχρι και σήμερα..

Για την εκπαίδευση και επιμόρφωση των πολιτών, ιδρύθηκαν επίσης

η Γεωργική Σχολή της Τίρυνθας: ιδρύθηκε το 1829 για παιδιά των φτωχών αγροτών και δίδασκε στοιχειώδεις γνώσεις γεωργικής πρακτικής. Διευθυντής της σχολής ήταν ο λόγιος Γρηγόριος Παλαιολόγος.
η Εκκλησιαστική Σχολή του Πόρου: η Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής στον Πόρο, λειτούργησε από τον Μάρτιο του 1830 ως Εκκλησιαστική σχολή.
η Εμπορική Σχολή στη Σύρο
η Στρατιωτική Σχολή στο Ναύπλιο

Συνολικά, ο Καποδίστριας:

Κατάφερε να ιδρύσει 121 σχολεία όλων των βαθμίδων με 9.246 μαθητές (ο πληθυσμός της τότε ελεύθερης Ελλάδας ανερχόταν μόλις στις 600.000 χιλ.), ενώ άλλοι 5.000 μαθητές διδάσκονταν από ελεύθερους δασκάλους, κυρίως εξαιτίας έλλειψης αιθουσών διδασκαλίας.
Φρόντισε για τη μετεκπαίδευση όλων των δασκάλων στις νέες μεθόδους διδασκαλίας.
Σύστησε ειδικές επιτροπές για τη σύνταξη νέων σχολικών βιβλίων, για την αναθεώρηση, μετάφραση και εκσυγχρονισμό όλων όσα υπήρχαν, με σκοπό να υπάρξει μια ομοιόμορφη και συστηματική διδασκαλία σε όλα τα σχολεία του κράτους,
Έδειξε πραγματικό ενδιαφέρον για την τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση.
Καθιέρωσε τη δωρεάν φοίτηση για όλους τους μαθητές.

Επίσης, για τον εμπλουτισμό των γνώσεων των πολιτών εκδόθηκε από το 1831 η φιλολογική, επιστημονική και τεχνολογική εφημερίδα «Αιγιναία», από το Εθνικό Τυπογραφείο, της οποίας κύριος συνεργάτης ήταν ο ίδιος ο Κυβερνήτης, υπογράφοντας τα άρθρα του με τα αρχικά Ι.Κ.

Γεωργία

Η πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια για την γεωργία και τους γεωργούς, στόχευε, όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια επιστολή του «...να βοηθήσωμεν κατά προτίμησιν τους πολίτας εκείνους οίτινες πορίζονται τα προς το ζην εντίμως δια της καλλιέργειας της γης, και ευρίσκονται ήδη εστερημένοι καλύβης, βοσκημάτων και εργαλείων».
Γι' αυτό το σκοπό, το κυριώτερο ίσως έργο του, είναι η ίδρυση της «Γεωργικής Σχολής της Τίρυνθας» το 1829. Η «Γεωργική Σχολή» παρείχε τις στοιχειώδεις γνώσεις σε παιδιά φτωχών γεωργών, με σκοπό η νέα γενιά να βελτιώσει τις πρακτικές της και τις γνώσεις της με την ελπίδα της αύξησης και καλυτέρευσης της γεωργικής παραγωγής και εν τέλει και της κοινωνικής και οικονομικής του κατάστασης.
Η εισαγωγή και καλλιέργεια της πατάτας - αν και έχει αποδοθεί στον Καποδίστρια - ωστόσο δεν ανήκει σε αυτόν. Οι έμποροι αδερφοί Αντωνόπουλοι ήταν αυτοί που εισήγαγαν και ώθησαν κάποιους χωρικούς στο Άργος να καλλιεργήσουν πατάτες, γύρω στο 1826. Ωστόσο, είναι αναμφίβολο ότι την περίοδο του Καποδίστρια, τόσο ο διευθυντής της Γεωργικής Σχολής, Γρηγόριος Παλαιολόγος, όσο και ο Ιρλανδός γεωπόνος Stevenson, προώθησαν ιδιαίτερα την καλλιέργειά της.
Επίσης, διένεμε στους αγρότες βόδια, σπόρους και εργαλεία (κυρίως άροτρα, από τα οποία υπήρχε τρομερή έλλειψη) με χρήματα που συνεισέφεραν Φιλέλληνες του εξωτερικού
προσκάλεσε τους αγρότες να επιστρέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες του για να ασχοληθούν με την γεωργία και την κτηνοτροφία ξανά, παραχώρησε στους ακτήμονες αγρότες την ιδιοκτησία των καλυβιών τους
παραχώρησε όσο ήταν δυνατόν, εθνικές γαίες σε ακτήμονες γεωργούς ή σε γεωργούς που ήθελαν να εγκατασταθούν στα απελευθερωμένα ελληνικά εδάφη,
ενοικίασε με χαμηλό πολυετές ενοίκιο τα εθνικά κτήματα προς καλλιέργεια χάρισε στους κτηνοτρόφους του φόρους επί της βοσκής σαν αναγνώριση της συνεισφοράς τους στον εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα

• Δημακόπουλος Δ. Γεώργιος: «Αι Κυβερνητικαί Αρχαί της Ελληνικής Πολιτείας (1827-1833)», περιοδικό "Ερανιστής" , τεύχος 4, 1966 [3]

• Αθανάσιος Καραφύλλης: «Νεοελληνική εκπαίδευση, δυο αιώνες μεταρρυθμιστικών πρωτοβουλιών», εκδ. "Κριτική", 2013 [4]