Эксдывізія

ex — «з» + divisio — «падзел») — судовая норма ў вялікалітоўскім, а пазьней і польскім праве, якая прымянялася пры спагнаньні запазычанасьці адной асобы на карысьць некалькіх крэдытораў. Уведзеная прыкладна зь сярэдзіны XVII стагодзьдзя.

У выпадку няздольнасьці даўжніка вярнуць пазыкі ствараўся эксдывізарскі (эксдывізарска-таксатарскі) суд, які ладзіў ацэнку кошту маёмасьці даўжніка ды дзяліў яе між ягонымі крэдыторамі.

Эксдывізія маёнтка магла прызначацца ў двух выпадках:

• з ініцыятывы аднаго з крэдытораў;
• пры самастойным звароце даўжніка ў земскі суд з адпаведным прашэньнем.

Калі ў выніку эксдывізіі ня ўсе прэтэнзіі крэдытораў былі здаволеныя, яны атрымлівалі права спаганяць доўг з той маёмасьці даўжніка, якая можа зьявіцца ў яго ў будучыні. Маёмасьць перадавалася (традзіравалася) крэдыторам да поўнай сплаты пазыкі. Даўжнік меў права выкупіць маёмасьць назад цягам 10 гадоў.

Эксдывізарскія суды дзейнічалі не пастаянна, а ўяўлялі зь сябе часовыя прысутнасьці, ствараныя земскімі павятовымі або галоўнымі судамі на час разбору пэўнай справы. Аплачваць працу ўдзельнікаў такога суду мелі пазыкадаўцы; іхні заробак залежаў ад сумы пазоваў крэдытораў альбо ад аб’ёму выкананай працы.

Да пачатку XIX стагодзьдзя эксдывізіі ладзіліся даволі рэдка, але ўжо ў другім дзесяцігодзьдзі XIX стагодзьдзя сталі масавай зьявай. Так, у 1797 року газэта «Kurier Litewski» друкавала абвесткі пра дзьве эксдывізіі, у 1800 — пра сем, у 1804 — пра восем, у 1811 — ужо пра 53. Маштабы росту колькасьці эксдывізіяў і дзейнасьць эксдывізараў (судзьдзяў эксдывізарскіх судоў) выклікалі занепакоенасьць і крытыку сучасьнікаў. Прыкладам, генэрал Юзэф Ваўжэцкі называў працу эксдывізарскіх судоў «справядліва і ўсюды ненавіснай». З рэзкай крытыкай паводзінаў эксдывізараў выступаў друкаваны орган таварыства шубраўцаў «Wiadomości Brukowe». Да крытыкі гэтай практыкі зьвярталіся ў тым ліку літаратары Эва Фялінская ў рамане «Пляменьніца і цётка», Ігнат Ходзька ў «Літоўскіх абразках». Эксдывізіі нэгатыўна адбіваліся на стане падзеленых гаспадарак, бо часовыя ўладары не былі зацікаўленыя ў іхнім разьвіцьці. Такім чынам, эксдывізі зьяўляліся своеасаблівым сымбалем заняпаду краю.

Нягледзячы на крытыку, эксдывізарскія судовыя працэсы дзейнічалі працяглы час пасьля далучэньня тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага да Расейскай імпэрыі. Гэтая практыка на тэрыторыі Беларусі канчаткова была скасаваная ў 1840 року пасьля замены нормаў права расейскімі законамі. Замест эксдывізіі быў укаранёны расейскі спосаб вяртаньня даўгоў: суд прадаваў маёмасьць даўжніка з публічных таргоў, а атрыманыя грошы дзяліў між крэдыторамі.

• Ірына Бурдзялёва. Проза Евы Фялінскай // Працы кафедры гісторыі беларускае літаратуры Белдзяржуніверсітэта. — Мінск: Права і эканоміка, 2009. — В. 10.
• Ігар Гушчынскі. Эксдывізарскія суды ў сыстэме правасудзьдзя на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII — першай трэці XIX ст. / редкол. А. В. Касович (отв. ред.) [и др.] // Белорусская государственность: истоки, становление, развитие (IX—XXI вв.) : материалы Респ. науч.-теорет. конф. — Минск: 2017.
• Ігар Гушчынскі. Эксдывізарскія суды ў эканамічным жыцьці Беларусі ў першай трэці XIX стагодзьдзя / Exdywizor courts in economic life of Belarus in the 1st third of 19th century / редкол.: И. А. Марзалюк (пред.) [и др.] // «Долгий ХІХ век» в истории Беларуси и Восточной Европы: исследования по Новой и Новейшей истории : сб. науч. тр. — Минск: РИВШ, 2018. — В. 2.